Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg było państwem-miastem zajmującym terytorium stanowiące pas długości ok. 65 km na lewym brzegu Wisły. Oprócz Krakowa w jego obszar weszły 224 wsie oraz 3 miasta prywatne: Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra. Terytorium to podzielono na gminy, rozróżniając 17 gmin wiejskich oraz 11 gmin miejskich – te ostatnie wyłącznie w granicach miasta Krakowa, w układzie przestrzennym wyżej już opisanym.
Jedenaście gmin miejskich nie miało jednolitego charakteru. Wszystkie były elementami jednolitego podziału terytorium miasta na części administracyjne i służyły funkcji administrowania. Jednak 9 z nich (o numerach od I do IX) było jednocześnie gminami politycznymi, jako że stanowiły okręgi wyborcze dla elekcji dokonywanych na zgromadzeniach gminnych. Pozostałe dwie gminy (o numerach X i XI) skupiały ludność żydowską nieposiadającą praw politycznych, stąd gminy te przymiotu „politycznego” nie miały.
Najwyższymi władzami Rzeczypospolitej (wspólnymi dla miasta i dla okręgu, czyli całego państwa-miasta; nie było odrębnych władz dla samego miasta Krakowa) było ciało przedstawicielskie, uchwałodawcze w postaci Izby Reprezentantów (też pod nazwą Zgromadzenie Reprezentantów) oraz organ rządowo-administracyjny w postaci Senatu Rządzącego, mającego zresztą ustrojową przewagę nad ciałem uchwałodawczym, co wpisuje się w całą nietypowość organizmu polityczno-ustrojowego, jakim była Rzeczpospolita Krakowska. Senat składał się z kolegialnego gremium złożonego z senatorów z prezesem na czele oraz z podporządkowanych mu wydziałów – od 1816 r. były to: Wydział Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości, Wydział Policji i Milicji oraz Wydział Dochodów Publicznych i Skarbu, natomiast od 1822 r. Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji oraz Wydział Dochodów Publicznych i Skarbu. (Pomija się tutaj władze sądownicze o rozbudowanej i zmiennej strukturze jako stojące w przeważającym zakresie na uboczu tematu głównego).
Organami administracji terytorialnej w mieście byli wójtowie miejscy, w Okręgu natomiast wójtowie wiejscy, zwani też okręgowymi. Wójtowie gminni byli, jak to wówczas określano, władzą pośrednią administracyjną, przez którą tak Senat, jak i Wydziały Senatu zarządzały krajem.
Dziewięciu wójtów miejskich pochodziło z bezpośrednich wyborów przeprowadzanych na zgromadzeniach gminnych, od 1833 r. zwanych zgromadzeniami obiorczymi (na zgromadzeniach tych wybierano również deputowanych gmin do Izby Reprezentantów), natomiast wójtowie 2 gmin obejmujących Miasto Żydowskie na Kazimierzu pochodzili z nominacji Senatu Rządzącego. Zgromadzenia gminne nie były związane kandydatami narzucanymi z zewnątrz. Wójtowie legitymować się musieli pełnoletniością, umiejętnością pisania i czytania po polsku oraz rachowania, a także niekaralnością. Urząd ten pełnili bezpłatnie, pobierając jedynie zryczałtowaną kwotę na utrzymanie kancelarii (ale otrzymywali od Senatu dobrze płatne „synekury” w postaci kuratorskiego reprezentowania władz w różnych organizacjach duchownych i świeckich). Kadencja wójtowska trwała 2 lata.
Zmiany wprowadziła tu konstytucja Wolnego Miasta Krakowa z 1833 r., stanowiąca w art. XII:
Każda z tych Gmin mieć będzie Wójta obranego przez Zgromadzenie obiorcze jej Okręgu, z listy kandydatów przez Senat przedstawić się mającej, a która po trzech przynajmniej kandydatów dla każdej Gminy obejmować powinna.
Obowiązkiem Wójtów będzie:
1. Wykonywać rozkazy Rządu,
2. Utrzymywać policyą miejscową według instrukcyj jakie im wydane zostaną. Wójci zostaną w urzędowaniu przez lat sześć i mogą być na nowo obierani.
Warunki do zostania Wójtem żądane są:
1. Wyznawać wiarę chrześcijańską,
2. Mieć 24 lat skończonych,
3. Odbyć cztery klassy w jednym z instytutów naukowych publicznych bądź w Krakowie, bądź w Państwach trzech Opiekuńczych Dworów.
Pierwsze wybory wójtów odbyły się w drugim kwartale 1816 r., wtedy też powstała Instrukcja dla wójtów zatwierdzona 12 czerwca 1816 r. przez Komisję Organizacyjną, a zawierająca zakres poruczonych wójtom obowiązków.
Oddajmy jej głos:
Ar t y k u ł I. Wójci gmin są naczelnymi w gminach urzędnikami sądowo-administracyjnymi, a podtym dwojakim względem uważani, zostają pod bezpośrednim dozorem wyższych władz politycznych i sądowych. Miejsce urzędowania wójta będzie oznaczone herbem Wolnego Miasta Krakowa z napisem Wójt Gminy N. […]
Ar t y k u ł II. Wójci gmin jako urzędnicy sądowi […] sądzić będą […] wszelkie sprawy policyjnych przestępstw w obrębie gminy wydarzonych z części drugiej Kodeksu Karnego cesarsko-austriackiego, na które kara 3 miesięcznego więzienia nie przenosi, z wolnym odwołaniem się do Trybunału Apelacyjnego, a na koniec w drodze łaski do Senatu, gdy uciążoną się być osądzi.
Ar t y k u ł III. Jako urzędnicy administracyjni winni będą wykonywać rozkazy wydawane sobie przez Senat lub przez którykolwiek z wydziałów Senatu, z ostatnimi zaś bezpośrednio znosić się mają w wszystkich przedmiotach swego urzędowania dotyczących, względnie do natury interesów pod kierunkiem każdego z wydziałów zostających, jako zaś sprawujący sadownictwo policyjne będą bezpośrednio pierwszej instancji podlegać.
Ar t y k u ł IV. Podawać będą drogą kursorcji jak najspieszniej do wiadomości publicznej wszelkie rozkazy i urządzenia od władz, którym podlegają, odebrane.
Ar t y k u ł V. Są ściśle odpowiedzialnymi rządowi za egzekwowanie od kontrybuentów należności skarbowi winnych, tudzież dochodów dziesięcinnych duchowieństwa z realności ziemskich w obwodzie ich gmin sytuowanych.
Ar t y k u ł VI. Przy nich jest administracja i dozór funduszów ogólnych gromadzkich równie jak własności gminnej.
Ar t y k u ł VII. Czuwać obowiązani będą wójci:
a) nad porządkiem, ochędostwem i bezpieczeństwem publicznym;
b) nad policją lekarską;
c) nad znajdującymi się w obrębie gminy własnościami narodowymi i publicznymi, a miedzy innymi nad całością gmachów publicznych, jakimi są kościoły, domy pocztowe i gościnne, nad instytutami i więzieniami;
d) nad ułatwieniem wszelkiej cyrkulacji, a szczególniej nad przedażą artykułów do życia i wygody potrzebnych;
e) nad fabrykami, rękodzielniami, kunsztami i handlem wszelkiego gatunku […]
Ar t y k u ł VIII. […] Co zaś do gmin miasta Krakowa, chociaż utrzymywanie w tychże bruków, dróg, mostów i kanałów poruczone jest ekonomowi miejskiemu i budowniczemu miejskiemu, wójci jednakże winni będą Wydziałowi Spraw Wewnętrznych donosić o stanie każdego z przedmiotów powyżej rzeczonych, ilekroć je źle utrzymywanymi znajdą.
Ar t y k u ł IX. Układać będą tabele statystyczne wedle wzorów im przypisanych.
Ar t y k u ł X. Zapobiegać wcześnie szerzącym się w obrębie gminy zbrodniom, chwytać włóczęgów i osoby o wykroczenia podejrzane, przetrzymywać osoby do gmin przybyłe, a nieopatrzone w żadne świadectwa tak władz krajowych jako też państw ościennych i takowe do Urzędu Pośredniczej Policji w Krakowie ustanowionemu odesłać.
Ar t y k u ł XI. Wójci gmin wyłącznie żydowskich czuwać będą nad wykonywaniem praw tyczących się zgromadzeń politycznych. Artykuł XII. Ściśle pilnować będą wykonania praw dotyczących się popisu do milicji pieszej krajowej.
Ar t y k u ł XIII. Będą mieli dozór nad szkołami parafialnymi i zaopatrzeniem tychże w wszelkie potrzeby […].
Ar t y k u ł XVIII. Dla przekonania się o stanie przedmiotów ich dozorowi podlegających wójci gmin zwiedzać będą często swe gminy i Senatowi z spostrzeżeń swych zdawać za każdą razą raporta.
Ar t y k u ł XIX. Dostrzegać miar, wag, taksy policyjnej i wszelkich podstępów w przekupstwie będzie ich obowiązkiem (DzRzWMK 1816).
Mocą rozporządzenia Senatu Rządzącego z 29 listopada 1833 r. weszła w życie nowa instrukcja dla wójtów, która osłabiła pozycję wójtów miejskich. Zasadnicza część ich kompetencji sądowniczych przekazana została nowo ustanowionemu urzędowi podsędka (jurysdykcję karną utrzymali tylko w tych sprawach, które nie podlegały właściwości sądów powszechnych), a z kolei Dyrekcja Policji uzyskała prawo wydawania wójtom wiążących poleceń.
Wszystko to jednoznacznie sytuuje wójta miejskiego w pozycji urzędu pomocniczego względem przede wszystkim Senatu, senackich wydziałów i Dyrekcji Policji. Należy jednak mieć na uwadze, że całość gmin miejskich i wiejskich stanowiła podstawowy szczebel podziału terytorialnego kraju, jakim była Rzeczpospolita Krakowska. Gminy te w przeważającej części miały charakter polityczny z prawem wybierania własnego zwierzchnika, a sam wójt gminny posiadał, choć ograniczone, ale jednak własne kompetencje administracyjne i sądownicze. Stosując przyjęte w tym tomie kryteria, należy przyjąć, że podział miasta na 11 gmin i jednostki tego podziału – gminy miejskie, miały charakter quasi-zasadniczny.
Jak już wcześniej podano, kres podziału terytorium Rzeczypospolitej Krakowskiej na gminy miejskie i wiejskie z wójtami na czele nastąpił z końcem 1838 r. Miasto Kraków podzielone zostało na 5 cyrkułów pod zwierzchnictwem komisarzy cyrkułowych, a Okręg na 9 dystryktów z komisarzami dystryktowymi jako zwierzchnikami.
