A+ A A-
Tom:
strona:

Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952-1989)

Wprowadzony w 1950 roku system organów władzy i administracji państwowej, utrwalony zapisami Konstytucji lipcowej z 1952 roku, obowiązywał do końca PRL. Oparty był o zasadę tzw. centralizmu demokratycznego — centralizm realizowany był poprzez jednolitość władzy i jej hierarchiczne podporządkowanie od szczebla najniższego po szczebel naczelny. Element demokratyzmu miał być realizowany poprzez system wybieranych w wyborach powszechnych rad narodowych wszystkich terenowych szczebli, z Sejmem jako naczelnym organem przedstawicielskim. Jednak model ten w rzeczywistości w praktyce funkcjonował inaczej.

  Na model ten należy nałożyć ukształtowany system partyjny, jego pozycję i funkcję względem organów państwowych, jego rolę w państwie. Główną siłą polityczną od 1948 roku była Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) powstała z połączenia PPR i PPS, z założenia reprezentująca nurt komunistyczny, choć w praktyce realizująca tzw. realny socjalizm. Wytworzył się de facto system monopartyjny, choć obok PZPR funkcjonowały dwie partie koalicyjne: agrarystyczne Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL), powstałe w 1949 roku z resztek mikołajczykowskiego PSL i prokomunistycznego Stronnictwa Ludowego, oraz Stronnictwo Demokratyczne (SD), powstałe w 1938 roku, reaktywowane w roku 1944, skupiające środowiska rzemieślnicze, kupieckie i inteligenckie. Partie te, zwane też „sojuszniczymi”, były jednak zmarginalizowane przez PZPR. Wszechobecna i dominująca rola PZPR przejawiała się w całej polityce i w całym życiu publicznym, w tym także, a z punktu widzenia dzierżenia i sprawowania władzy przede wszystkim, w działaniu organów władzy i administracji państwowej każdego szczebla. Opisuje to jedno z haseł oficjalnej propagandy: „partia kieruje, rząd rządzi” - trafnie ukazuje ono usytuowanie rzeczywistej władzy i wykonawczego administrowania, co dotyczyło całej struktury państwowej.

  Układ ten ewoluował w kierunku jego instytucjonalizacji, szczególnie w tzw. epoce Gierka. Przykładowo od 1973 roku w miastach I sekretarze instancji partyjnych „z klucza" obejmowali funkcje przewodniczących miejskich rad narodowych, a jednocześnie prezydenci miast wchodzili w skład organów wykonawczych - egzekutyw - miejskich instancji partyjnych. Ostatecznie w noweli z 1976 roku do Konstytucji lipcowej z 1952 roku znalazł się w rozdziale o ustroju politycznym państwa zapis: „Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza”.

  Dla pełnego obrazu ustroju miast, w tym Krakowa, nie sposób więc pominąć dla lat 1945—1989 tego decydującego (po części politycznego, na płaszczyźnie faktycznej, ale po części quasi-decyzyjnego, na płaszczyźnie mechanizmów i powiązań ustrojowych) wpływu wojewódzkich i miejskich instancji partyjnych i ich liderów na pozycję i działanie przewodniczących prezydiów miejskich rad narodowych (gdy stanowisko to było równorzędne prezydenckiemu), a później prezydentów miast. Osobne zagadnienie, wykraczające poza niniejsze ramy, stanowi pozaprawny, choć „systemowy” wpływ służb bezpieczeństwa publicznego na władze lokalne i jej decyzje, w tym kadrowe. Wpływ różny co do nasilenia i form przed i po Październiku 1956 roku, jednak aktualny dla całego tego okresu.

  W latach 1945-1956 Kraków, władze miejskie oraz Komitet Miejski PPR (od 1948 roku PZPR), działały na prawach powiatu - ważniejsze sprawy polityczne, gospodarcze i kadrowe zastrzeżone były do decyzji kierownictwa Komitetu Wojewódzkiego PPR (później PZPR). Lata 1957-1975 to okres, w którym Kraków miał status miasta wydzielonego z województwa, jednak z silną pozycją na terenie miasta I sekretarzy Komitetu Wojewódzkiego PZPR (wśród nich Bolesław Drobner, Lucjan Motyka i Józef Klasa) i słabszy Krakowskiego Komitetu Miejskiego PZPR; od 1961 roku (funkcję I sekretarza pełnił wówczas Andrzej Kurz) relacja ta uległa odwróceniu, jednak w roku 1965 instancję miejską partii zlikwidowano.

  Z kolei w latach od 1975 do początku 1990, gdy Kraków miał status województwa miejskiego i zlikwidowano w związku z tym odrębną partyjną instancję wojewódzką, wpływ na istotne dla miasta sprawy realizowany był przez reaktywowany Komitet Krakowski PZPR, z jego I sekretarzami na czele (wśród nich Kazimierz Barcikowski i były prezydent miasta Józef Gajewicz). Podobnie rzecz miała się na szczeblu dzielnic pomiędzy dzielnicowymi instancjami partyjnymi PZPR a przewodniczącymi prezydiów dzielnicowych rad narodowych (w latach 1954-1973) i naczelnikami dzielnic (od 1973 roku). Oprócz mechanizmów instytucjonalnych i ogólnej tendencji politycznej w danym czasie, w relacjach tych w oczywisty sposób istotna była osobowość, odwaga i „siła przebicia” prezydenta miasta w skutecznym forsowaniu spraw miejskich, i szerzej, w zdobyciu i utrzymaniu roli gospodarza miasta.

  Kluczowa dla wspomnianego na wstępie modelu „centralizmu demokratycznego” instytucja organów przedstawicielskich, Sejmu i rad narodowych, jako nośnika demokratyzmu, obciążona była grzechem pierworodnym braku owego demokratyzmu, a to przede wszystkim przez system wyborczy obowiązujący zarówno w odniesieniu do Sejmu, jak i rad narodowych. Niedemokratyczne były wybory do tych organów przedstawicielskich. Pomijając zasadniczą kwestię ścisłego reglamentowania i koncesjonowania życia politycznego (brak legalnej opozycji), bierne prawo wyborcze ograniczane było monopolem na wystawianie kandydatur przez Front Jedności Narodu (FJN - do 1956 roku jako Front Narodowy, w 1983 roku zastąpiony Patriotycznym Ruchem Odrodzenia Narodowego), będący organizacją społeczno-polityczną pod dominującym wpływem PZPR. W swoisty sposób ograniczana była tajność wyborów poprzez dopuszczenie ważności głosów bez oznaczenia wyboru i propagandowy nacisk na głosowanie bez skreśleń na listy FJN (w tej atmosferze skorzystanie z zasłony-kabiny podczas głosowania bezpośrednio po zaznaczeniu przez komisję wyborczą nazwiska głosującego stawało się aktem odwagi). Brak było mechanizmów kontroli rzetelności przeprowadzania wyborów, w szczególności ustalania ich wyników - w to miejsce wytworzyła się rywalizacja w wykazywaniu najwyższej frekwencji i poparcia dla list FJN, co w efekcie dawało oficjalne wyniki na poziomie niewiele niższym od 100%.

  W istocie rady narodowe, w tym w latach 1950-1957 Miejska Rada Narodowa w Krakowie, od roku 1957 Rada Narodowa Miasta Krakowa, wraz ze swoimi organami wykonawczymi były terenowymi organami jednolitej władzy i administracji państwowej. Kwalifikacji tej nie zmieniła mająca udoskonalić prawno-instytucjonalny model rad narodowych ustawa z 1983 roku „O systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego”. Nie zmieniła ustroju władz lokalnych, wbrew swojej nazwie nie przywróciła samorządu terytorialnego. Na marginesie: użycie w tytule tego aktu pojęcia „samorząd terytorialny” stanowiło ustawodawcze novum od ponad 30 lat; przyznano tym samym, a contrario, że przed datą tego aktu, wbrew oficjalnej wykładni, samorządu terytorialnego nie było.

  Etapy przemian ustrojowych rzutujących na pozycję władz miejskich Krakowa wyznaczane są przez kolejne regulacje prawne dotyczące rad narodowych i podziału terytorialnego państwa, wydawane po przywołanej już wcześniej ustawie z 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, stanowiącej punkt wyjścia dla modelu realizowanego do końca PRL. I tak:

 

 -W 1954 roku: powołano obok istniejącej od 1951 roku dzielnicy Nowa Huta kolejnych 5 dzielnic z dzielnicowymi radami narodowymi i ich prezydiami - miały one w systemie trójstopniowego podziału kraju status jednostek podstawowych, podległych organom miasta zajmującego pozycję powiatu miejskiego; w tymże roku przeprowadzono pierwsze wybory do rad narodowych, w wyniku których wybrano 150 radnych do Miejskiej Rady Narodowej, 75 radnych do rad Grzegórzek i Kleparza oraz 100 radnych do rad Starego Miasta, Zwierzyńca, Podgórza i Nowej Huty — pierwszym przewodniczącym prezydium rady (prezydentem) wybranym przez radę narodową pochodzącą z wyborów był Tadeusz Mrugacz.

 

-W latach 1958—1963: w klimacie popaździernikowej odwilży politycznej ustawą z 1958 roku „o radach narodowych” zapoczątkowano proces decentralizacji władzy, przekazując kolejne kompetencje na szczebel powiatowy, ale przede wszystkim przyjmując domniemanie właściwości powiatowych rad narodowych i ich prezydiów - wzmocniło to władze Krakowa, mającego status miasta wydzielonego z województwa, na prawach powiatu miejskiego; na mocy tej ustawy obok prezydium rady i jej przewodniczącego terenowymi organami administracji państwowej stały się wydziały urzędów miast, z kierownikami na czele, co z kolei odciążało przewodniczącego prezydium (prezydenta) od rozstrzygania indywidualnych spraw administracyjnych; w 1963 roku wzmocniono pozycję komisji rad narodowych, wyposażając je w możliwość wydawania wydziałom urzędu miasta wiążących opinii - reformy te wdrażali w Krakowie przewodniczący prezydium (prezydenci) Wiktor Boniecki i Zbigniew Skolicki.

 

-W latach 1972-1973: ustawą z 1972 roku na szczeblu podstawowym, gminnym (w przypadku Krakowa dotyczyło to dzielnic) - rozdzielono władzę uchwałodawczą od wykonawczej, ustanawiając w miejsce prezydium rady i jej przewodniczącego nowy, jednoosobowy organ w postaci naczelnika, w dzielnicach naczelnika dzielnicy; rady narodowe określone zostały nie tylko jako organa władzypaństwowej, ale także jako „podstawowe ogniwa samorządu społecznego” (nie terytorialnego) - ten deklaratywny zapis nie został poparty konkretnymi rozwiązaniami; z kolei ustawą z 1973 roku rozciągnięto te zasady także na organa władzy i administracji szczebli wyższych - w efekcie Prezydium Rady Narodowej Miasta Krakowa przestało być organem administracji państwowej i stało się wewnętrznym organem samej Rady organizującym jej prace, a w to miejsce ustanowiono jednoosobowy organ administracji państwowej w postaci prezydenta miasta, pochodzącego z nominacji prezesa Rady Ministrów, podporządkowanego „w poziomie” Radzie Narodowej Miasta Krakowa, natomiast „w pionie” urzędowi ministra administracji, gospodarki terenowej i środowiska; w 1973 roku wprowadzono nowy podział Krakowa na 4 dzielnice: Śródmieście, Krowodrzę, Podgórze i Nową Hutę, zmieniając właściwość terytorialną rad dzielnicowych i naczelników dzielnic — rozwiązania ustrojowe przetrwały do 1990 roku, podział na dzielnice do 1991 roku.

 

-W roku 1975: ustawą z tegoż roku „o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa i zmianie ustawy o radach narodowych” zlikwidowano szczebel powiatowy, przenosząc większość kompetencji organów powiatowych na szczebel podstawowy (w Krakowie - dzielnicowy), jednak najistotniejsze na szczebel wojewódzki. Kraków stał się województwem miejskim (miastem stopnia wojewódzkiego), a jego władze - Rada Narodowa Miasta Krakowa i prezydent miasta - właściwe były dla miasta i jednocześnie całego województwa, mocno okrojonego terytorialnie do obrębu sąsiadujących gmin i miast (na marginesie można zauważyć, że był to drugi przypadek w dziejach Krakowa po 1792 roku, gdy władza jego organów rozciągała się na obszar wykraczający poza jego miejskie granice - pierwszym, przy wszystkich różnicach, było Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg z lat 1815-1846). Prezydent Krakowa pełnił zatem rolę organu administracji państwowej szczebla wojewódzkiego z właściwością w mieście i w województwie, był organem wykonawczym i zarządzającym Rady Narodowej Miasta Krakowa i jednocześnie (z racji usytuowania na szczeblu wojewódzkim) przedstawicielem rządu w terenie. Dwustopniowy podział administracyjny utrzymał się do roku 1998, kiedy to przywrócono szczebel powiatowy, natomiast już w roku 1990 rozdzielono urzędy wojewody i prezydenta miasta; reformy z lat 1972—1975 przypadły na kadencję Jerzego Pękali, przewodniczącego Prezydium Rady, od 1973 roku w tytulaturze - prezydenta miasta.

 

-W roku 1983: wspomniana już ustawa z tego roku „O systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego”, wydana w politycznych uwarunkowaniach po Sierpniu 1980 roku i na 2 dni przed zniesieniem stanu wojennego, nadała radom narodowym rangę przedstawicielskich organów władzy państwowej, organów samorządu społecznego i organów samorządu terytorialnego - w zakresie samorządowym były to jednak tylko określenia fasadowe, w ślad za ustawową ogólną deklaracją nie poszły regulacje wykonawcze; ustawa ta jednak istotnie wzmocniła rady w kwestiach finansów — jej realizacja przypadła prezydentowi Tadeuszowi Salwie.

 Pomijając kwestie zasadnicze, system ustrojowy oparty o rady narodowe okazał się niewydolny i niereformowalny. Po ostatniej próbie jego naprawy, w 1984 roku odbyły się wybory do rad narodowych, bojkotowane przez podziemną„Solidarnośc" — według danych oficjalnych frekwencja w Krakowie wyniosła 59% uprawnionych. System nieodwracalnie chylił się ku upadkowi.

Archiwum Narodowe w Krakowie
Urząd Miasta
Bbilioteka Jagielońska
Zarządzaj ustawieniami dotyczącymi prywatności