Bez człowieka wszelkie prawne zapisy ustrojowe są tylko ramami wyznaczającymi treść i formę działań. Działają jednak ludzie – kim byli zatem piastunowie godności sołtysów i wójtów?
W przypadku sołtysów dziedzicznych odpowiedź jest tu w miarę klarowna: był to każdy, komu powierzono organizację lub reorganizację wsi oraz zarządzanie nią w związku z jej formalną lokacją, czyli podporządkowaniem określonemu systemowi prawnemu, w zamian za dziedziczną własność wydzielonego sołectwa, to jest majątku, przede wszystkim gruntowego. I dalej: każdy, kto tak powstałe w danej wsi sołectwo lub jego część odziedziczył lub nabył w prawnie przewidzianej formie, najczęściej transakcji kupna-sprzedaży, ale też w wyniku innych prawnych czynności czy zdarzeń (na przykład darowizny lub zastawu). Nie byli to więc sami właściciele wsi, jak też nie byli to mieszkający tam włościanie, lecz – uogólniając – były to osoby zewnętrzne, pierwotnie wywodzące się ze stanu rycersko-szlacheckiego i mieszczańskiego, reprezentujące już pewną pozycję i majątek, powiązane z różnego rodzaju urzędami, co pozwalało na obecność na „rynku” (w okresie lokacji wytworzyła się nawet kasta profesjonalnych „zasadźców” obejmujących nadane im w akcie lokacyjnym sołectwa), albo też były to osoby po prostu powiązane, często rodzinnie, z właścicielem wsi. W miarę upływu czasu, jaki mijał od lokacji, coraz szersze grono osób wchodziło w krąg dziedziczenia – sołectwa obejmowały kobiety i nieletnie dzieci pozostające pod ich opieką oraz osoby stanu duchownego. Następowało wspomniane już w innym miejscu oderwanie się sołectwa jako kategorii własnościowo-gospodarczej, majątkowej, od sołectwa w rozumieniu funkcji organizowania życia we wsi i zarządzania nią. Sołectwo dziedziczne oznaczało już tylko (i aż…) majątek i jego własność, coraz bardziej „obcą” w stosunku do właściciela wsi, niewygodną dla niego, a przede wszystkim nieekonomiczną, jako że majątek sołecki był wolny od pańszczyźnianych obowiązków i powinności – stąd także już wspomniane wcześniej regulacje statutu warckiego z 1423 roku, otwierające możliwość przymusowego wykupu sołectw.
Sołectwo dziedziczne nie było powiązane z osobą, z nazwiskiem (w rzeczywistości gospodarowali na gruncie zwanym sołtysowskim najczęściej dzierżawcy), było już tylko rodzajem własności, a pierwotne funkcje administracyjne i sądownicze sołtysa dziedzicznego wygasły, przejęli je właściciele wsi (władza dominialna) oraz organy wiejskie, z wójtami i sołtysami na czele – jak ukazano wcześniej, te właśnie organy wiejskie ewoluowały ustrojowo, do naszych czasów włącznie, i postacie tych właśnie wójtów i sołtysów są tu pierwszoplanowe.
Powracając do pytania, kim byli piastunowie tych wiejskich urzędów wójtowsko-sołtysowskich – i w tym przypadku operować można tylko daleko idącymi uogólnieniami. Dzieje się tak z trzech względów: z uwagi na rozpiętość czasowa, ilość potencjalnych postaci i zachowaną reprezentację źródłową. Mowa jest o okresie od lokacji wsi na prawie niemieckim i pojawienia się przy sołtysach dziedzicznych wójtów sądowych, do przyłączenia tych wsi do Krakowa, to jest umownie od XIV do połowy XX wieku. Jest to zatem okres około 550 lat, w którym niezmienne było jedynie kryterium terytorialne, a pod każdym innym względem istniała mozaika rozwiązań i sytuacji prawnych i faktycznych, ze zmianami ustroju państwowego na czele.
Z kolei zakładając, że średnia długość łącznego urzędowania danej osoby wynosiła 4 lata (z jednej strony wielu urzędowało tylko przez rok, z innej zaś wielu legitymowało się kilkunastoletnią nawet karierą na urzędzie – założone 4 lata to zatem jedynie hipotetyczna średnia), to dla 61 wsi (bez Przylasku Wyciąskiego) oznacza to rząd wielkości prawie 8500 postaci, które mogły sprawować w tych wsiach urzędy wójtowsko-sołtysowskie. Zidentyfikowane i wykorzystane tutaj źródła ukazują wprawdzie prawie 1000 postaci, ale najczęściej jedynie w zakresie nazwiska, urzędu i daty, bez szerszego kontekstu osobowego (nie są zresztą celem tego opracowania analizy społeczno-socjologiczne).
Ograniczając się zatem do koniecznego uogólnienia, stwierdzić można, że wspólnym mianownikiem dla całego długiego i zróżnicowanego okresu oraz postaci piastujących urząd wójta lub sołtysa wsi (gminy wiejskiej, gromady) była więź terytorialna między tymi postaciami a obszarem, na którym przyszło im sprawować urząd. Wójtowie i sołtysi byli miejscowymi włościanami-chłopami, kmieciami posiadającymi ziemię i zagrodę, później właścicielami ziemi i domu, jeszcze później po prostu mieszkańcami danej wsi, bez względu na zajęcie czy majątek. Istotny jest tu fakt, że wójtowie i sołtysi nie byli, jak się to współcześnie czasem określa, „spadochroniarzami” z zewnątrz, lecz tak czy inaczej (z urodzenia, z ożenku, z osiedlenia) byli „swoi” dla danej wiejskiej społeczności. Dotyczy to objęcia urzędu w drodze nie tylko wyborów, lecz także nominacji, czy to przez właściciela wsi, czy władze polityczno-administracyjne, także w okresie absolutyzmu austriackiego i opresji ideologiczno-ustrojowych po II wojnie światowej. Ile by wyjątków nie przytoczyć, wyłania się jasna i jednoznaczna reguła: wójt czy sołtys wywodził się spośród mieszkańców wsi, w której miał rządzić. Zasada ta, realizowana ponad zmiennymi rozwiązaniami ustrojowymi, prawdopodobnie początkowo zasadzała się na dwóch przesłankach: praktycznej funkcjonalności oraz niskiej randze urzędu, niemającego istotnego „ładunku politycznego”. Na to zapewne nakładały się kanony idei „samorządzenia”, szczególnie aktualne od okresu autonomii galicyjskiej, znajdujące także normatywny wyraz. Odrębna pozostaje kwestia, na ile te kanony samorządności wprowadzane były z przekonania, a na ile można było potraktować na przykład obsadzanie najniższych urzędów wiejskich „tuziemcami” jako poręczny, bo nieniosący zagrożenia pozór. Nie zmienia to wyżej podanej zasady.
W efekcie rodziny z głębokimi korzeniami w swojej macierzystej wsi poszczycić się mogły wydaniem szeregu przedstawicieli na najwyższych wiejskich urzędach. Powstawały wójtowsko-sołtysowskie „dynastie”, przedstawiciele tych rodzin w wyniku rozgałęzień i przeprowadzek do wsi sąsiednich w podkrakowskiej okolicy z czasem i tam pojawiali się na tych urzędach. Przywołajmy zatem z imienia te rodziny, których ślady aktywności sołtysowsko- wójtowskiej przetrwały w archiwach do dzisiaj:
Bochenek Joachim – 1812, Kantorowice
Bochenek Joachim – 1832, Kantorowice
Bochenek Jan – 1920, Kantorowice
Bochenek Stanisław – 1926, Kantorowice
Bochenek – 1943, Krzesławice
Broda Jakub – 1773, Przewóz
Broda Jan – 1847, Mogiła
Broda Andrzej – 1856, Mogiła
Broda Kasper – 1889, Łęg
Broda Tomasz – 1927, Mogiła
Broda Jakub – 1946, Mogiła
Ciepiela – 1813, Bieńczyce
Ciepiela Franciszek – 1825, Bieńczyce
Ciepiela Jakub – 1847, Bieńczyce
Ciepiela Wojciech – 1852, Prądnik Biały
Ciepiela Jan starszy – 1867, Bieńczyce
Ciepiela Jan młodszy – 1920, Bieńczyce
Ciepiela Andrzej – 1946, Bieńczyce
Franaszek Jędrzej – 1798, Prądnik Czerwony
Franaszek Józef – 1831, Prądnik Czerwony
Franaszek Jakub – 1846, Prądnik Czerwony
Franaszek Antoni – 1875, Prądnik Czerwony
Fraś Tomasz – 1811, Wróblowice
Fraś Sebastian – 1827, Lubocza
Fraś Wojciech – 1899, Łagiewniki
Fraś Stanisław – 1945, Wróblowice
Fraś Feliks – 1949, Lubocza
Gruca Benedykt – 1819, Bodzów
Gruca Józef starszy – 1843, Kostrze
Gruca Marcin starszy – 1856, Tonie
Gruca Marcin młodszy – 1865, Kostrze
Gruca Jędrzej – 1877, Kostrze
Gruca Józef młodszy – 1877, Bodzów
Karolczyk Szymon – 1847, Wyciąże
Karolczyk Jakub – 1860, Branice
Karolczyk Ignacy – 1863, Wyciąże
Karolczyk Piotr – 1925, Wyciąże
Kępa Maciej starszy – 1743, Skotniki
Kępa Maciej młodszy – 1773, Skotniki
Kępa Ignacy – 1787, Skotniki
Kępa Jan – 1829, Prokocim
Kępa Łukasz starszy – 1832, Skotniki
Kępa Łukasz młodszy – 1864, Skotniki
Korzeniak Grzegorz – 1820, Olszanica
Korzeniak Wojciech – 1847, Olszanica
Korzeniak Jakub – 1865, Borek Fałęcki
Korzeniak Mateusz – 1865, Mydlniki
Korzeniak Tomasz – 1880, Olszanica
Korzeniak Jan – 1931, Olszanica
Krupa Marcin – 1843, Kościelniki
Krupa Karol – 1847, Kościelniki
Krupa Gabriel – 1854, Bieńczyce
Krupa Wojciech – 1865, Kościelniki
Krupa Jan – 1924, Krzesławice
Lenda Wawrzyniec – 1792, Mogiła
Lenda Tomasz – 1824, Mogiła
Lenda Maciej – 1831, Rybitwy
Lenda Józef starszy – 1845, Rybitwy
Lenda Jan – 1920, Rybitwy
Lenda Józef młodszy – 1921, Rybitwy
Lenda Karol – 1950, Przewóz
Majcher Bonawentura – 1816, Mogiła
Majcher Józef – 1843, Mogiła
Majcher Maciej – 1843, Mogiła
Majcher Franciszek – 1896, Soboniowice
Malinowski Wojciech – 1865, Czyżyny
Malinowski Andrzej starszy – 1916, Czyżyny
Malinowski Jan – 1918, Czyżyny
Malinowski Andrzej młodszy – 1933, Czyżyny
Marczyk Franciszek – 1721, Tyniec
Marczyk Michał – 1735, Tyniec
Marczyk Andrzej – 1812, Tyniec
Marczyk Jakub – 1877, Tyniec
Marczyk Józef – 1953, Tyniec
Pac Wawrzyniec – 1784, Tyniec
Pac Józef starszy – 1817, Tyniec
Pac Jędrzej – 1834, Tyniec
Pac Józef młodszy – 1922, Tyniec
Piekarski Marcin – 1843, Borek Fałęcki
Piekarski Józef – 1855, Opatkowice
Piekarski Kazimierz – 1880, Opatkowice
Piekarski Jan – 1903, Borek Fałęcki
Piskorz Tomasz – 1875, Wadów
Piskorz Józef – 1935, Węgrzynowice
Piskorz Czesław – 1945, Wadów
Piskorz Piotr – 1945, Przylasek Rusiecki
Sendor Paweł – 1916, Łuczanowice
Sendor Jan starszy – 1926, Przylasek Rusiecki
Sendor Wincenty – 1945, Branice
Sendor Jan młodszy – 1950, Przylasek Rusiecki
Sendor Leopold – 1961, Przylasek Rusiecki
Sendor Kazimierz – 1962, Wolica
Sikora Michał – 1864, Przylasek Rusiecki
Sikora Maciej – 1865, Opatkowice
Sikora Franciszek starszy – 1899, Przylasek Rusiecki
Sikora Franciszek młodszy – 1945, Przylasek Rusiecki
Sikora Jan – 1959, Olszanica
Susuł Marcin – 1839, Rakowice
Susuł Maciej – 1842, Rakowice
Susuł Jan starszy – 1850, Rakowice
Susuł Jan młodszy – 1930, Bronowice Małe
Szczypczyk Teodor – 1786, Bodzów
Szczypczyk Jan starszy – 1793, Kostrze
Szczypczyk August – 1843, Bodzów
Szczypczyk Jan młodszy I – 1860, Kostrze
Szczypczyk Kanty – 1865, Bodzów
Szczypczyk Jan młodszy II – 1899, Bodzów
Szczypczyk Henryk – 1937, Bodzów
Talarek Filip starszy – 1812, Bodzów
Talarek Andrzej – 1813, Bieżanów
Talarek Michał – 1817, Bieżanów
Talarek Jan – 1820, Pychowice
Talarek Filip młodszy – 1847, Bodzów
Talarek Wojciech – 1922, Rybitwy
Tomczyk Stanisław – 1811, Swoszowice
Tomczyk Franciszek – 1847, Swoszowice
Tomczyk – 1925, Branice
Tomczyk Jan – 1937, Ruszcza
Wcisło Krzysztof starszy – 1626, Wola Justowska
Wcisło Jan starszy – 1690, Skotniki
Wcisło Wojciech starszy – 1783, Bieżanów
Wcisło Krzysztof młodszy – 1812, Bieżanów
Wcisło Wojciech młodszy – 1814, Rybitwy
Wcisło Jan młodszy – 1902, Skotniki
Włodarczyk Wojciech – 1782, Przewóz
Włodarczyk Stefan – 1856, Przewóz
Włodarczyk Andrzej – 1926, Rybitwy
Włodarczyk Józef – 1938, Rybitwy
Włodarczyk Stanisław starszy – 1946, Przewóz
Włodarczyk Stanisław młodszy – 1958, Przewóz
I jeszcze jedna rodzina w tym przeglądzie „dynastii” sołtysowsko-wójtowskich, rodzina Koników, znamienita dla północno-zachodnich okolic starego Krakowa, aktywna na wioskowych urzędach. W tym przypadku dla pełniejszego obrazu zestawienie uwzględniło także wywodzących się z tej rodziny sołtysów i wójtów Łobzowa, Nowej Wsi i Krowodrzy, wsi przyłączonych do Krakowa przed 1915 roku, opisanych w tomie poprzednim (Poczet 2013):
Konik Jakub – 1843, Bronowice Wielkie
Konik Antoni – 1855, Łobzów
Konik Franciszek – 1891, Nowa Wieś
Konik Jan – 1891, Łobzów
Konik Kasper – 1876, Krowodrza
Konik Józef starszy – 1924, Bronowice Wielkie
Konik Józef młodszy – 1925, Wola Justowska
Konik Stanisław – 1935, Wola Justowska
Konik Jan – 1937, Bronowice Wielkie
W dalszych rozdziałach tomu, zwierających spisy sołtysów i wójtów dla poszczególnych wsi, zwracają uwagę kolejne rodziny „sołtysowsko-wójtowskie”, reprezentowane przez trzech zidentyfikowanych przedstawicieli: w Bieżanowie rodzina Krzemieniów, w Borku Fałęckim i Jugowicach Bartyzelowie, Kukułowie i Gorylowie, w Bronowicach Małych Maronowie, w Bronowicach Wielkich Gąsiorkowie, w Grębałowie Pszczołowie, w Kostrzu Marcinkowscy, w Pleszowie Gajochowie i Gumulowie, w Prądniku Czerwonym Stawinogowie, w Prokocimiu Korzeniowscy, w Pychowicach Kamieniarzowie (Kamieniarczyki), w Rybitwach Chwajowie, w Rżące rodzina Rączków, w Skotnikach Machnowie i Maladowie, w Swoszowicach Surówkowie.
Są to włościańskie rodziny od pokoleń, w wielu przypadkach wręcz przez wieki zasiedziałe w swoim rejonie, posiadające ziemię, zapewne na współczesną sobie miarę zamożne i „rządzące” w swoim środowisku. W efekcie ich przedstawiciele pojawiali się, z nominacji lub wyboru, na wioskowych urzędach z sotłysowskim i wójtowskim na czele (wiele z tych nazwisk spotkać można także na reprodukowanych w dalszej części tomu fragmentach wykazów gminnych czy gromadzkich ławników, przysiężnych i radnych).
Dopełnieniem niech będzie tu zestawienie nazwisk sołtysów i wójtów rządzących wsiami przyłączonymi do Krakowa po 1915 roku uchwyconych w jednym z ważnych historycznie momentów – źródła pozwoliły, aby był to czas finalizacji uwłaszczenia galicyjskich chłopów.
