A+ A A-
Tom:
strona:

Atrybuty władzy

Podstawowym atrybutem władzy, nie tylko lokalnej i nie tylko wiejskiej, była pieczęć. Pieczęć jako identyfikujący wspólnotę oficjalny znak stający się symbolem, a może jeszcze bardziej jako namacalny dowód dzierżenia władzy i płynącej z niej możliwości decydowania. W każdym razie: urząd to pieczęć, pieczęć to urząd. Czy to w dziewiętnastowiecznych, czy dwudziestowiecznych inwentarzach majątku wspólnotowego zwykle umieszczana była na poczesnym, pierwszym miejscu. Przechowywał ją wójt czy sołtys, przekazywał następcy (akt przekazania pieczęci jako atrybutu władzy i symbolu urzędu właściwy był także miastom – za czasów burmistrzowskich Krakowa, Kazimierza i Kleparza).

  Przegląd zidentyfikowanych pieczęci interesujących nas tu wsi, swego rodzaju ich „kolekcję”, zaprezentowano w rozdziale Wprowadzenie, ukazano je także przy spisach sołtysów i wójtów poszczególnych miejscowości. Tutaj zwraca się więc tylko uwagę na ich podstawowe rodzaje: wspólnotowe („wieś”, „gromada”, „gmina”), urzędowe („urząd”, „zwierzchność”) i funkcyjne („sołtys”).

(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WM 575a, s. 267; sygn. 29/455/308, nlb.; sygn. 29/286/53, nlb.;
sygn. 29/286/55, nlb.; sygn. 29/206/327, nlb.; Archiwum Opactwa Benedyktynów w Tyńcu, sygn. 5/2/4/10)
(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WM 575a, s. 267; sygn. 29/455/308, nlb.; sygn. 29/286/53, nlb.; sygn. 29/286/55, nlb.; sygn. 29/206/327, nlb.; Archiwum Opactwa Benedyktynów w Tyńcu, sygn. 5/2/4/10)

  Wsie nie posiadały swoich herbów. Swego rodzaju herbem stawał się rysunek umieszczony w centrum pieczęci, stanowiący ideowy przekaz. Na dziewiętnastowiecznych pieczęciach dominowała symbolika związana z pracą na roli: oracz, kosiarz, kosiarka, narzędzia pracy, jak brona, pług, kosa, grabie, cep, sierp, lub innymi zajęciami: kilofy (górnictwo), łódź (przewóz), koń (hodowla), świnia (rzeźnictwo), jeleń (myślistwo), dalej symbolika religijna: wyobrażenia oka opatrzności, Matki Boskiej, kościoła. Niekiedy widoczna jest dosłowność: Opatkowice – insygnia opackie, Bronowice – brona, Wróblowice – wróbel, Przewóz – przewoźnik, Rakowice – rak, Mogiła – mogiła Wandy, czasowo samodzielny przysiółek w zakolu Wisły Koło Tynieckie – koło od wozu.

  Pierwsze dwie dekady wieku XX przyniosły zmianę w dominującej symbolice: pojawia się motyw orła polskiego (jeszcze przed przełomowym rokiem 1918). W latach 30. XX wieku przeważają już pieczęcie tekstowe, pozbawione rysunków – następuje „odmitologizowanie” pieczęci, która wkrótce przeniesiona zostanie ze skrytki u wójta czy sołtysa do szuflady gminnego czy gromadzkiego biurka.

  I jeszcze dwa wyjątki wyłamujące się z opisanych trendów. Władze Bronowic Wielkich konsekwentnie prezentowały na pieczęciach (znane są dziś trzy wzory) symbolikę militarną: armata (jak poniżej), lufy armatnie z proporcami i orłem, w innej mutacji zastąpionego czapką „krakuską”. Natomiast decydenci w Borku Fałęckim jak gdyby wyprzedzali czas. Otóż znana jest pieczęć gromadzka z 1868 roku z wyobrażeniem orła, co wówczas było jeszcze wyjątkiem, a w roku 1930 pojawiła się pieczęć z wizerunkiem zindustrializowanego krajobrazu – wieś ta unikała więc symboliki wiejskiej, ciążąc zapewne ku miastu Podgórzu (do 1915 roku) i będąc dla podgórzan terenem inwestycyjnym.

(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WM 562, s. 444; sygn. 29/286/45, s. 561, 589; sygn. 29/1078/2, s. 11, 117)
(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WM 562, s. 444; sygn. 29/286/45, s. 561, 589; sygn. 29/1078/2, s. 11, 117)

  Ważnym atrybutem wiejskiej władzy była laska wójtowska – drewniana, toczona, z ozdobną głownią. Z okolic Krakowa znane są laski dla następujących wsi przyłączonych do miasta przed rokiem 1915: Zwierzyńca, Łobzowa i Nowej Wsi (vide ekspozycja w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa oryginałów oraz dokumentacja fotograficzna w Archiwum Narodowym w Krakowie; bliżej o nich w Poczet 2013, s. 683–684). Niestety, laski symbolizujące godność wójtów wsi przyłączonych do Krakowa po 1915 roku nie zachowały się.

  Poniżej ślad takiego atrybutu w niedatowanym dokumencie będącym spisem majątku ruchomego Bronowic Wielkich w Wielkim Księstwie Krakowskim. W dokumencie tym wymieniono także „służbowy” pas wójta, wyceniony trzykrotnie wyżej niż laska, a tyle samo, co pieczęć.

Dokument sporządzony po 1846 roku, kiedy to po upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej Bronowice Wielkie
znalazły się w nowo utworzonym Wielkim Księstwie Krakowskim, oraz odciski dwóch pieczęci: z 1847 oraz z 1857 roku –
jedna z tych pieczęci została wymieniona w punkcie 1. tego dokumentu
(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. T.Schn. 200, s. 648; sygn. WM 562, s. 444; sygn. WMK XIV-81, s. 1513)
Dokument sporządzony po 1846 roku, kiedy to po upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej Bronowice Wielkie znalazły się w nowo utworzonym Wielkim Księstwie Krakowskim, oraz odciski dwóch pieczęci: z 1847 oraz z 1857 roku – jedna z tych pieczęci została wymieniona w punkcie 1. tego dokumentu (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. T.Schn. 200, s. 648; sygn. WM 562, s. 444; sygn. WMK XIV-81, s. 1513)

  I pieczęć, i laska były pod osobistą pieczą „głowy” wsi, jak zresztą i inne elementy ruchomego majątku wspólnoty wiejskiej – wszak na tym najniższym szczeblu administracyjnym brak było osobnych pomieszczeń urzędowych, „biuro” prowadził wójt czy sołtys w swoim prywatnym domu, szersze zebrania (na przykład rady gminnej w okresach jej istnienia na tym szczeblu) przeprowadzano najczęściej gościnnie w szkole.

  Nie budzi więc zdziwienia kłopot, jaki spotkał gminę Borek Fałęcki po wyruszeniu naczelnika tej gminy (wójta) na wojnę:

Pochodzący z 1915 roku końcowy fragment protokołu z posiedzenia Rady Gminy Borek Fałęcki. Dotyczy on sporządzenia nowej pieczęci gminnej
w związku z zaginięciem dotychczasowej, którą naczelnik gminy nosił przy sobie i która przepadła, być może w związku z tym, że ów naczelnik,
Aleksander Krępa, znalazł się przy wojsku, o czym także protokół powiadamia, i prawdopodobnie zabrał ją ze sobą na wojnę – oraz odciski dwóch
pieczęci: sporządzonej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku, przepadłej na przełomie lat 1914 i 1915 (o czym mowa w dokumencie) oraz nowej,
sprawionej gminie w miejsce zaginionej. Naczelnik Krępa wrócił z wojny i był naczelnikiem aż do 1930 roku; łącznie urząd sprawował przez 23 lata,
wliczając w to jego – jak wynika z innych dokumentów – niezbyt długą, wojenną służbę
(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/1078/2, s. 198; sygn. 20/1078/2, s. 38, 364)
Pochodzący z 1915 roku końcowy fragment protokołu z posiedzenia Rady Gminy Borek Fałęcki. Dotyczy on sporządzenia nowej pieczęci gminnej w związku z zaginięciem dotychczasowej, którą naczelnik gminy nosił przy sobie i która przepadła, być może w związku z tym, że ów naczelnik, Aleksander Krępa, znalazł się przy wojsku, o czym także protokół powiadamia, i prawdopodobnie zabrał ją ze sobą na wojnę – oraz odciski dwóch pieczęci: sporządzonej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku, przepadłej na przełomie lat 1914 i 1915 (o czym mowa w dokumencie) oraz nowej, sprawionej gminie w miejsce zaginionej. Naczelnik Krępa wrócił z wojny i był naczelnikiem aż do 1930 roku; łącznie urząd sprawował przez 23 lata, wliczając w to jego – jak wynika z innych dokumentów – niezbyt długą, wojenną służbę (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/1078/2, s. 198; sygn. 20/1078/2, s. 38, 364)

Kolejnym atrybutem władzy na wsi przynależnym wójtowi czy sołtysowi była urzędowa odznaka, którą przywieszano lub przypinano na piersi podczas oficjalnych, urzędowych działań. Ten zewnętrzny atrybut piastowania urzędu co najmniej od początków II Rzeczypospolitej wyparł archaiczne już wówczas laski wójtowskie.

Odznaka naczelnika gminy – wójta pochodząca z 1907 roku, stosowana pod rządami ustawy gminnej z 1866 roku w Galicji, w tym także
w Wielkim Księstwie Krakowskim, jak również na ziemiach byłego zaboru austriackiego II Rzeczypospolitej, najdalej do wejścia
w życie tak zwanej ustawy scaleniowej w 1934 roku; na odwrocie napis: Naczelnik gminy; wyparła ona odznakę z godłem Królestwa
Galicji, prezentowaną na stronie poprzedniej – por. Poczet 2013, s. 685. Na fotografii odznaka ta widoczna jest na piersi Jana
Malinowskiego, naczelnika gminy – wójta Czyżyn w latach 1918–1933 – por. s. 332)
(Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, nr inw. 126/III/2; Gryczyński 2006, s, 47)
Odznaka naczelnika gminy – wójta pochodząca z 1907 roku, stosowana pod rządami ustawy gminnej z 1866 roku w Galicji, w tym także w Wielkim Księstwie Krakowskim, jak również na ziemiach byłego zaboru austriackiego II Rzeczypospolitej, najdalej do wejścia w życie tak zwanej ustawy scaleniowej w 1934 roku; na odwrocie napis: Naczelnik gminy; wyparła ona odznakę z godłem Królestwa Galicji, prezentowaną na stronie poprzedniej – por. Poczet 2013, s. 685. Na fotografii odznaka ta widoczna jest na piersi Jana Malinowskiego, naczelnika gminy – wójta Czyżyn w latach 1918–1933 – por. s. 332) (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, nr inw. 126/III/2; Gryczyński 2006, s, 47)

Odznaka godności wójta gminy pochodząca z okresu II Rzeczypospolitej, sprzed wejścia w życie tak zwanej ustawy scaleniowej
w 1934 roku – obowiązująca na terenie byłego Królestwa Polskiego
(Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK V-4671)
Odznaka godności wójta gminy pochodząca z okresu II Rzeczypospolitej, sprzed wejścia w życie tak zwanej ustawy scaleniowej w 1934 roku – obowiązująca na terenie byłego Królestwa Polskiego (Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK V-4671)

Dwie odznaki godności sołtysa, różniące się rysunkiem orła, z okresu II Rzeczypospolitej oraz odznaka funkcyjna sołtysa z okresu Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej – w myśl § 13 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 roku w sprawie zasad i trybu, zakresu
działania oraz obowiązków i praw sołtysa i podsołtysa (Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 319): Odznaka służbowa sołtysa jest metalowa, okrągła,
o średnicy 40 mm, z wizerunkiem orła pośrodku i napisem u dołu: „Sołtys”. Odznakę nosi sołtys na prawej stronie piersi
(Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK V-4626; nr inw. MNK V-6074; odznaka trzecia ze zbiorów prywatnych)
Dwie odznaki godności sołtysa, różniące się rysunkiem orła, z okresu II Rzeczypospolitej oraz odznaka funkcyjna sołtysa z okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – w myśl § 13 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 roku w sprawie zasad i trybu, zakresu działania oraz obowiązków i praw sołtysa i podsołtysa (Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 319): Odznaka służbowa sołtysa jest metalowa, okrągła, o średnicy 40 mm, z wizerunkiem orła pośrodku i napisem u dołu: „Sołtys”. Odznakę nosi sołtys na prawej stronie piersi (Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK V-4626; nr inw. MNK V-6074; odznaka trzecia ze zbiorów prywatnych)

I jeszcze – już nie w kategorii „atrybutów” – przywołajmy dwie materialne identyfikacje związane z urzędem sołtysowskim: legitymację sołtysowską i urzędową tabliczkę na siedzibie sołtysa:

Legitymacja sołtysowska wystawiona po wyborach władz gromadzkich w lutym 1967 roku dla sołtysa wsi Wyciąże;
legitymacje te wydawały macierzyste prezydia gromadzkich rad narodowych, podpisywali je przewodniczący tych rad
(Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/1112/133, nlb.)
Legitymacja sołtysowska wystawiona po wyborach władz gromadzkich w lutym 1967 roku dla sołtysa wsi Wyciąże; legitymacje te wydawały macierzyste prezydia gromadzkich rad narodowych, podpisywali je przewodniczący tych rad (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/1112/133, nlb.)

Tabliczka na siedzibę sołtysa, do mocowana na jego domu mieszkalnym – według wzoru praktykowanego w okresie
powojennym. I tradycja, i obowiązek wywieszania tego rodzaju informacji były o wiele starsze, tu przywołajmy zapis
§ 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1958 roku w sprawie zasad i trybu wyboru, zakresu działania
oraz praw i obowiązków sołtysa (Dz.U. 1958, Nr 15, poz. 67): Przed mieszkaniem sołtysa powinna się znajdować
tablica z napisem „Sołtys” oraz tablica do wywieszania ogłoszeń
(ze zbiorów prywatnych)
Tabliczka na siedzibę sołtysa, do mocowana na jego domu mieszkalnym – według wzoru praktykowanego w okresie powojennym. I tradycja, i obowiązek wywieszania tego rodzaju informacji były o wiele starsze, tu przywołajmy zapis § 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1958 roku w sprawie zasad i trybu wyboru, zakresu działania oraz praw i obowiązków sołtysa (Dz.U. 1958, Nr 15, poz. 67): Przed mieszkaniem sołtysa powinna się znajdować tablica z napisem „Sołtys” oraz tablica do wywieszania ogłoszeń (ze zbiorów prywatnych)

Archiwum Narodowe w Krakowie
Urząd Miasta
Bbilioteka Jagielońska
Zarządzaj ustawieniami dotyczącymi prywatności