Wprowadzenie

Tytuł tego tomu, o ile miałby w pełni harmonizować z tytułami poprzednich tomów niniejszej serii wydawniczej, o której mowa w Słowie wstępnym, powinien – co konstatuje się z lekkim przymrużeniem oka – brzmieć: Poczet starszych, hetmanów i rotmistrzów kwartałów oraz wójtów cyrkułów, burmistrzów wydziałów, intendentów policji gmin, wójtów gmin miejskich, komisarzy cyrkułów, komisarzy obwodów, zastępców komisarzy kierujących filiami obwodowymi, kierowników miejskich urzędów obwodowych, naczelników miejskich urzędów obwodowych, naczelników obwodów, zastępców kierowników w ekspozyturach obwodowych, kierowników w ekspozyturach obwodowych, przewodniczących prezydiów dzielnicowych rad narodowych, naczelników dzielnic, kierowników delegatur Urzędu Miasta Krakowa w dzielnicach i byłych dzielnicach oraz przewodniczących rad i zarządów dzielnic miasta Krakowa (1396–2018).

  Posiłkując się jednak pojęciami i nazwami zbiorczymi, przedmiot tomu ujęto zwięźle: Poczet zwierzchników dzielnic miasta Krakowa (1396–2018). Zatem terminy „zwierzchnicy” i „dzielnice” są tu zbiorcze i w tym sensie umowne; desygnatami tak nazwanych pojęć są zróżnicowane rozwiązania przestrzenne i ustrojowe.

  „Dzielnice” rozumiane są tu jako formalnie wyodrębniane w ramach wewnętrznych podziałów terytorialnych miasta jego części, ustanawiane dla realizacji określonej koncepcji sprawowania władzy miejskiej w ramach szerszego systemu ogólnoustrojowego, historycznie występujące w różnych konfiguracjach przestrzennych i pod różnymi nazwami. Tu interesują nas zatem dzielnice pełniące co najmniej funkcje administracyjne (mogą mieć też funkcje inne, np. polityczne, gdy stanowią okręgi wyborcze dla wyboru reprezentacji), będące siedzibą władz o charakterze ogólnym, a nie wyspecjalizowanym, branżowym – bez względu na model ustrojowy tych władz (mogą mieć rozbudowane własne organy uchwałodawcze i wykonawcze, posiadać natomiast tylko przedstawicielstwa miejskiej władzy wykonawczej). Szczególnie należy podkreślić – co w dalszych wywodach okaże się istotne – że nie są to dzielnice katastralne, osadzone w podziałach, najogólniej ujmując, topograficzno-gruntowych. Szerzej będzie o tym mowa w kolejnym rozdziale.I jeszcze uwaga porządkująca: pojęcie „dzielnica” jest w tym tomie używane w dwojakim znaczeniu: jako nazwa pojęcia zbiorczego, o którym wyżej mowa, jak też jako nazwa własna jednostek podziału wewnętrznego miasta od roku 1954 (z zastrzeżeniem Dzielnicy Nowa Huta ustanowionej w roku 1951) do czasów obecnych.

  „Zwierzchnicy” to w tym przypadku kierujący dzielnicami, stojący na czele władzy wykonawczej ustanowionej dla dzielnicy czy delegowanej do niej. Wchodzą tu w grę jednoosobowe władze wykonawcze, a także przewodniczący kolegialnych organów wykonawczych, właściwych w latach 1954–1972 (dla Dzielnicy Nowa Huta od roku 1951) oraz od 1991 r. Jest to zatem zbiór rządców dzielnic o różnym statusie prawno- -ustrojowym, występujących pod różnym nazewnictwem oficjalnym, zgodnie z rozwiązaniami właściwymi dla danego okresu dziejowego miasta i jego dzielnic. Do zbioru tego włączono:

• pełniących obowiązki (p.o.) zwierzchnika – w przypadkach, gdy danej osobie taką właśnie rolę „p.o.” urzędowo powierzono, ale także w przypadkach, gdy – mimo braku oficjalnego powierzenia – dana osoba faktycznie w tę rolę weszła z oficjalnej swojej pozycji zastępcy zwierzchnika, jednak pod warunkiem, że na urzędzie zwierzchnika istniał vacat (czyli wykluczono sytuacje czasowego zastępowania zwierzchnika w okolicznościach np. jego urlopu lub choroby);

• kierowników filii obwodowych (lata 1910–1937) oraz ekspozytur obwodowych (lata 1938–1949), w rzeczywistości zawiadujących częściami dzielnic;

• jedynie na zasadzie przykładowego przywołania: „quasi-zwierzchników” kwartałów, to jest starszych, hetmanów i rotmistrzów (do roku 1792 i ponownie w latach 1792–1794) – dla kwartałów nie ustanawiano odrębnych zwierzchników, powoływano tam co najwyżej „quasi-zwierzchników”; nad całością kwartałów nadzór pełnił jeden miejski urzędnik, hutman ratuszny, niemieszczący się w przyjętych tu kryteriach pojęcia „zwierzchnika dzielnicy”.

  Tytułowy przedział czasowy 1396–2018 obejmuje okres od pierwszej znanej wzmianki o kwartałach z 19 czerwca 1396 r. do zamknięcia tomu z końcem lutego 2018 r. Rok 1396 w ścisłym ujęciu odnosi się jednak tylko do podziału wewnętrznego miasta na kwartały – nie odnosi się natomiast do zwierzchników, których w kwartałach, jak wyżej wskazano, nie było. Zwierzchnicy dzielnic w przyjętym tu znaczeniu tego pojęcia pojawili się w roku 1792.

Dla klarowniejszego obrazu zestawmy przedmiot i zawartość tomu:

  W sumie tom obejmuje 18 etapów wewnętrznych podziałów miasta, czyli 18 różnych podziałów miasta na dzielnice, oraz całą mozaikę różnych kategorii zwierzchnictwa nad tymi dzielnicami. W tej całości występuje 395 postaci pełniących w dzielnicach zwierzchnie urzędy, funkcje czy stanowiska (wśród nich 75 postaci z okresu staropolskiego, będących „quasi-zwierzchnikami”, przywołanych przykładowo).

  Gdy 10 lat temu przystępowano do opracowywania tomu Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010), nie było w historiografii Krakowa pełnego spisu głów miasta od jego lokacji w 1257 r. (czy nawet wcześniej) po nasze czasy. Była to poważna luka obciążająca pokolenia krakowskich historyków, dla których widać temat ten nie był ani konieczny, ani wystarczająco atrakcyjny. Samorząd krakowski wydał więc przywołany tu tom w roku 2010, kontynuując i rozwijając temat, a to poprzez objęcie Pocztem także włodarzy terenów przyłączanych przez wieki do Krakowa – kolejne tomy ukazały się w latach 2013 i 2015 (Poczet 2010; Poczet 2013; Poczet 2015).

  W sytuacji gdy nie było zainteresowania tymi zagadnieniami, nie należało też oczekiwać przekrojowych opracowań dotyczących zwierzchników dzielnic krakowskich – i takowe do tej chwili nie istniały. Wypełnienie widocznej luki samorząd miasta uznał za swój obowiązek względem poprzedników tworzących i budujących Kraków.

  Jeżeli brak profesjonalnego zainteresowania postaciami zwierzchników dzielnic miasta może być intuicyjnie wytłumaczalny (temat żmudny źródłowo, a być może mało spektakularny), to brak opracowań na temat podziałów Krakowa na dzielnice jest całkowicie niewytłumaczalny. Do tej pory nikt nie podjął zagadnienia wewnętrznych podziałów miasta – przekrojowo, przez wieki, jako tematu samego w sobie, zasługującego na naukowe lub przynajmniej popularno-naukowe opracowanie, o monograficznym ujęciu nie wspominając. A przecież obiektywnie istnieje historia podziałów miasta Krakowa na dzielnice – historia dzielonej na nie przestrzeni wewnątrzmiejskiej, historia ustroju miejskiego szczebla dzielnicowego, w końcu historia ludzi dzielnicami zawiadujących. Historia dzielnic krakowskich to nieodłączny element dziejów Krakowa.

  Poza dwoma wyjątkami, o których niżej, w literaturze naukowej spotyka się tylko wzmiankowania o historycznych, krakowskich dzielnicach – przy okazji innych tematów, zdawkowe i dla określonych wycinków czasowych. Największym problemem tych wycinkowych wzmiankowań jest częste, powtarzalne obarczenie kardynalnym błędem w postaci nieodróżniania dzielnic administracyjnych od dzielnic katastralnych, mieszanie ze sobą całkowicie odrębnych podziałów powierzchni miasta. Co do zasady historyczne podziały miasta na dzielnice nie są przedmiotem odrębnych badań i prawdopodobnie występuje tu zjawisko „samodzielnego życia” raz wprowadzonego do obiegu naukowego błędu, następnie powielanego. Szerzej o tym ważnym problemie w następnym rozdziale.

  Najwięcej i najrzetelniej o historii krakowskich dzielnic w swoich pracach mówią dwaj autorzy: Adam Chmiel, przede wszystkim w Ustroju miasta Krakowa 1791–1866, rękopisie powstałym prawdopodobnie na przełomie lat 20. i 30. XX w. (Chmiel rkps, passim), oraz Jacek Purchla, przede wszystkim w opublikowanym w 2017 r. opracowaniu Dzielnicowe dylematy Krakowa 1791–1991, w: Kraków – Metropolia, t. II (Purchla 2017, passim). Przywołana cenna praca Adama Chmiela jest przygotowywana do druku przez Monikę Andrasz-Mrożek i ma szanse rychłego ukazania się nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Praca Jacka Purchli jest szczególnie ważna, jako że stawia i systematyzuje dotąd pomijaną problematykę historycznych dzielnic miasta, a w wymiarze dotyczącym tworzenia dzielnic nam współczesnych jest świadectwem czynnego uczestnika i kreatora rozwiązań modelowych, i to w podwójnej roli: wybitnego znawcy Krakowa i jego historii (w tym przestrzeni i rozwoju miasta) oraz ówczesnego, w latach 1990–1991, wiceprezydenta miasta Krakowa – trudno o bardziej miarodajne spojrzenie i analizę.

  Z literatury popularyzatorskiej przywołać należy wydaną w 2003 r. pracę Romana Sadego Kraków i jego dzielnice 1945–2002 (Sady 2003, passim), pisaną w konwencji zestawień kronikarskich przez współuczestnika życia politycznego Krakowa przed przełomem ustrojowym lat 1989/1990. Także popularyzatorski charakter miało wydane w 2011 r. opracowanie autora niniejszego tomu Krakowskie dzielnice przez wieki (Kasprzyk 2011, passim) – w nim po raz pierwszy podjęto próbę całościowego zestawienia historycznych podziałów miasta na dzielnice, wolnego od wspomnianych wyżej błędów związanych z dzielnicami katastralnymi, a także określenia organów zwierzchnich nad dzielnicami na różnych etapach podziałów miasta oraz wytyczenia granic dzielnic dla niektórych podziałów wewnętrznych na historycznych planach Krakowa. We wcześniejszej literaturze takiego całościowego ujęcia nie odnotowano – był to więc bezsprzecznie zalążek niniejszego tomu, wypełniającego teraz lukę, o której była mowa.

  W kwestii historii krakowskich dzielnic administracyjnych nie chodzi jednak wyłącznie o mechaniczne zestawienie rozsypanych w literaturze czy poukrywanych w dokumentach źródłowych etapów podziałów wewnętrznych miasta na dzielnice administracyjne. Rzecz ma dwie dodatkowe płaszczyzny.

  Po pierwsze niezbędne jest stwierdzenie, co było dzielnicą administracyjną miasta, a czego za taką uznać nie można. Chodzi tu głównie o obwody – jednostki podziału administracyjnego miasta funkcjonujące pod tą nazwą z przyporządkowaniem władzy miejskiej (Magistratowi, następnie Zarządowi Miejskiemu) w latach 1848–1954. W literaturze w kontekście dzielnic Krakowa obwody te albo są pomijane, albo wprost odmawia im się statusu dzielnic administracyjnych, albo w końcu są przywoływane, ale z uchylaniem się od jasnego zakwalifikowania: czy były to dzielnice administracyjne miasta czy też nie. Otóż dobitnie należy stwierdzić, że obwody były klasycznymi jednostkami ogólnego podziału administracyjnego Krakowa, tworzonymi w różnych konfiguracjach ilościowych i zadaniowych dla celów pomocniczych w administrowaniu miastem przez jego władze. Nie ma żadnego uzasadnienia dla odmawiania tym jednostkom statusu dzielnicy.

  Po drugie – i niejako w konsekwencji – konieczne jest przełamanie wspominanego już błędu w postaci mieszania podziałów administracyjnych z podziałem katastralnym, czyli dzielnic administracyjnych i dzielnic katastralnych. Należy jasno stwierdzić, że dzielnice katastralne nigdy nie były jednocześnie dzielnicami administracyjnymi, nie pełniły funkcji takich dzielnic, nie zastępowały dzielnic administracyjnych, a co najwyższej w określonych i wąskich zakresach były wykorzystywane dla administrowania miastem bezpośrednio przez władze miasta lub za pośrednictwem emanacji tych władz w dzielnicach administracyjnych (w szczególności dotyczy to wyżej wskazanego okresu istnienia obwodów jako pomocniczych dzielnic administracyjnych).

  Obydwa te problemy zostaną dalej rozwinięte.

  Bez względu na stan literatury jako metodologicznie główną zasadę przyjęto przy pracy nad tym tomem – podobnie, jak w przypadku tomów poprzednich – opieranie się na źródłach bezpośrednich. Tom jest więc owocem dwuletnich, intensywnych kwerend źródłowych, prowadzonych przede wszystkim w różnych oddziałach Archiwum Narodowego w Krakowie oraz w Archiwum Zakładowym Urzędu Miasta Krakowa. Dotarcie do archiwalnych dokumentów źródłowych pozwoliło z kolei na towarzyszące ustaleniom faktograficznym skompletowanie wartościowej ikonografii obrazującej wycinki z historii krakowskich dzielnic, zaprezentowanej w tym tomie. Więcej o źródłach bezpośrednich oraz ikonografii w Posłowiu.

  Całość opracowania składa się z dwóch części: ogólnej, historyczno-ustrojowej, oraz szczegółowej, którą określimy umownie „pocztową”.

  Część pierwszą, ogólną – historyczno-ustrojową – zawarto w rozdziale Historia podziałów administracyjnych Krakowa. W rozdziale tym ujęto:

• ustalenia pojęciowe, w tym w oparciu o teorię prawa administracyjnego klasyfikację podziałów terytorialnych miast – dla charakteryzowania krakowskich dzielnic na różnych etapach podziałów wewnętrznych miasta;

• rozróżnienie między podziałami administracyjnymi a podziałami katastralnymi (to jest między dzielnicą administracyjną a dzielnicą katastralną) oraz – ze względu na długotrwałe, równoległe funkcjonowanie w obrębie granic miasta podziałów administracyjnych i podziału katastralnego, a także wykorzystywanie podziału katastralnego przez kolejne podziały administracyjne – przybliżenie niektórych aspektów związanych z byłymi dzielnicami katastralnymi Krakowa;

• zestawienie w chronologicznej kolejności 18 etapów podziałów wewnętrznych miasta na dzielnice, dla każdego z tych etapów według schematu: 

– określenie etapu, 

– kontekst historyczny, 

– podstawa powołania, czas obowiązywania, 

– powierzchnia miasta, zasada podziału terytorialnego, 

– jednostki podziału wraz z konturowym planem ich rozlokowania, 

– prawny charakter podziału, ustrój dzielnicy, 

– zwierzchnik dzielnicy i jego status (dla etapu pierwszego „quasi-zwierzchnik” kwartału), 

– okoliczności wygaśnięcia podziału i przejścia do kolejnego etapu, 

– blok ikonografii związanej z etapem.

  Część drugą, szczegółową – „pocztową” – zawarto w 18 następujących po sobie rozdziałach, z których każdy obejmuje kolejny etap podziałów wewnętrznych miasta na dzielnice; tutaj punkt ciężkości położony został na prezentację zwierzchników dzielnic – zestawieni oni zostali w kolejności etapów historycznych, w tym obrębie w kolejności dzielnic właściwych danemu etapowi, a z kolei w ramach dzielnicy w układzie chronologicznym.

W tej części tomu każdy z rozdziałów–etapów zawiera:

• określenie etapu;

• przywołanie danych ogólnych o etapie podziału na dzielnice z części ogólnej, tu w formie skondensowanej, tabelarycznej, wraz z planem miasta z omawianego okresu, z dorysowanymi granicami dzielnic;

• prezentację postaci w obrębie kolejnych dzielnic, każdorazowo z: 

– planem danej dzielnicy (powiększonym wycinkiem planu miasta), 

– zestawieniem zwierzchników dzielnicy (dla etapu pierwszego przykładowych „quasi- -zwierzchników” kwartałów) w układzie:

~ nagłówkowe dane o postaci,

~ odpowiadająca postaci ikona – reprodukcja dokumentu lub jego fragmentu albo portretu lub zdjęcia portretowego.

Na koniec kilka uwag dodatkowych:

1. Przedstawione na mapach granice dzielnic, w konsekwencji kształt powierzchni tychże dzielnic, siłą rzeczy nie mogą być tutaj dokładne. Dla starszych podziałów miasta zasadniczym ograniczeniem są źródła pozwalające jedynie na mniej lub bardziej wiarygodną rekonstrukcję granic, rekonstrukcję oddającą zasadę podziału i ich biegu. Dla młodszych, bliższych nam czasowo podziałów na dzielnice ograniczeniem jest zminiaturyzowanie reprodukowanych planów, przez co siłą rzeczy są one nieco mniej dokładne (np. trudno czasem prześledzić, czy granica biegnie lewą czy prawą pierzeją, czy też osią danej ulicy). Osobnym problemem są same plany miasta, ich niedokładności i błędy oraz często brak ukazywania zewnętrznych granic jego obszaru – w całości lub w odniesieniu do niektórych jego części. Były okresy historyczne, gdy granice te nie były oczywiste (np. okres 10-lecia między formalnym przyłączeniem jurydyk do granic miasta a rokiem 1802, gdy ów proces przyłączania zakończył się, czy też długie, trwające w zasadzie do otwarcia okresu autonomii galicyjskiej, spory z Krowodrzą, Czarną Wsią, Zwierzyńcem czy Grzegórzkami o przynależność danych terenów lub formę zależności od miasta). Były okresy, gdy plany czy mapy Krakowa rysowano z uwzględnieniem okolicy, nie dostrzegając potrzeby delimitacji granicy między miastem a tą okolicą. Były też czasy, gdy świadomie nie ukazywano części miasta – chodzi o okres od utworzenia Nowej Huty do przełomu ustrojowego z lat 1989/1990, gdy nie publikowano planów nowohuckiego obszaru – plany miasta od strony wschodniej kończono w zasadzie na pl. Centralnym (co było uzasadniane militarnym znaczeniem kombinatu metalurgicznego). W tej sytuacji, zakładając posługiwanie się dla potrzeb tego tomu oryginalnymi planami miasta, nie poprawiano ich, nie uzupełniano, ale godzono się na to, że w niektórych przypadkach granice dzielnic także pozostaną nie zakreślone, lecz „otwarte”.

  Można zatem powiedzieć, że przedstawione na planach miasta granice dzielnic do czasów Rzeczypospolitej Krakowskiej są orientacyjne, natomiast od tych czasów zbliżające się do dokładnych. Do planów miasta z podziałem na dzielnice od etapu obejmującego powstanie Nowej Huty dołączono reprodukcje lub wypisy z oryginalnych, urzędowych sformułowań przebiegu granic dzielnic. Dla pozostałych etapów podziałów wewnętrznych miasta podstawy wytyczenia granic dzielnic podano w rozdziale Historia podziałów administracyjnych Krakowa, przy zamieszczonych tam planach konturowych.

2. Zestawionym i zaprezentowanym zwierzchnikom dzielnic przydzielono kolejne numery (numeracją nie są objęci jedynie „quasi-zwierzchnicy” kwartałów z okresu staropolskiego). Te same osoby pojawiały się natomiast na różnych etapach podziałów wewnętrznych miasta, jak też w różnych dzielnicach na tym samym etapie – w szczególności w okresie autonomii galicyjskiej i II Rzeczypospolitej typowa była polityka „przerzucania” zwierzchników między dzielnicami. W efekcie szereg postaci występuje w całościowym zestawieniu wielokrotnie – nie pod jednym numerem, ale pod paroma.

  Odmiennie jest w przypadku ostatniego etapu, to jest dzisiejszego podziału miasta na dzielnice. Tutaj przewodniczący rad i zarządów dzielnic ustrojowo związani są ze swoją macierzystą dzielnicą, te same osoby nie pojawiają się w innych dzielnicach, co najwyżej po przerwie powracają na poprzednio sprawowaną funkcję przewodniczącego w swojej dzielnicy. W tych sytuacjach dana postać ma przypisany tylko jeden numer.

3. Postacie zwierzchników dzielnic opisują nagłówki z danymi. Zawierają one:

• kolejny numer w zestawieniu,

• ewentualne poprzednie lub dalsze numery, pod którymi postać ta występuje w całościowym zestawieniu,

• nazwę sprawowanego urzędu, pełnionej funkcji lub zajmowanego stanowiska (w nielicznych przypadkach do nazwy zajmowanego stanowiska dodawano nazwę rangi służbowej, np. „komisarz cyrkułu w randze zastępcy komisarza policji”, co było celowe ze względu na zapisy w dokumentach źródłowych, mogące prowadzić do nieporozumień),

• stwierdzony czas urzędowania, podawany w datach dziennych, gdzie było to możliwe dla lat 1792–1802 (istotne ze względu na burzliwe zmiany w tamtym czasie) oraz dla okresu od utworzenia Dzielnicy Nowa Huta i kolejnych dzielnic w 1954 r. do czasu obecnego (z wyjątkami powodowanymi brakiem dokumentacji); w pozostałym zakresie operowano datami rocznymi, oznaczającymi pierwsze i ostatnie udokumentowane stwierdzenie danej osoby na określonym w nagłówku urzędzie, funkcji czy stanowisku – ewentualny przypis z informacją dodatkową.

   Powracając do zawartości i układu tomu: po opisanej wyżej części drugiej następują spisy postaci zaprezentowanych w Poczcie, ułożone alfabetycznie oraz chronologicznie. W układzie chronologicznym pogrupowano postaci według kolejnych okresów historycznych. W spisach uwzględniono wyłącznie tytułowych dla tomu zwierzchników dzielnic, nie objęto nimi podanych przykładowo starszych, hetmanów i rotmistrzów staropolskich kwartałów („quasi-zwierzchników”), którzy zwierzchnikami nie byli. Spisy te zaopatrzono we własne, dodatkowe objaśnienia.

  Tom zamykają Posłowie oraz Wykaz skrótów i literatury. W Posłowiu szerzej przedstawiono całą serię wydawniczą, której częścią jest ten tom, jak również zamieszczono tam podziękowania dla tych, którzy swoją wiedzą, uczynnością i życzliwością w szczególny sposób wsparli pracę nad przygotowaniem tego wydawnictwa.