Każda część Miasta […] względem […] ogółu tego miasta, którego jest częścią, znaczyć będzie część jego nieoddzielną, jedno ciało składniącą.
W ten oto sposób ustawa Sejmu Czteroletniego Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim uchwalona 24 czerwca 1791 r. eksponowała jedną z zasadniczych cech dzielnicy miejskiej. Dla Krakowa ustawa ta zamykała kilkusetletnią historię kwartałów miejskich, otwierając jednocześnie trwający nadal czas podziałów wewnętrznych miasta na dzielnice, w rozumieniu już nowoczesnym, obowiązującym do dzisiaj.
Oddawany obecnie tom dotyczy właśnie dzielnic Krakowa – tych „części na jedno ciało składających się”. Prezentuje zwierzchników dzielnic osadzonych w zmieniających się terytorialnie i ustrojowo podziałach wewnętrznych miasta i jednostkach tych podziałów.
Jest to czwarty tom publikowanej przez krakowski samorząd serii wydawniczej poświęconej postaciom, które – na swych kierowniczych stanowiskach we władzach miasta lub terenów w perspektywie do miasta przyłączanych – przyczyniały się do budowania Krakowa i jego rozwoju.
Poprzednio ukazały się:
• Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010), Kraków 2010,
• Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 roku, Kraków 2013,
• Poczet sołtysów i wójtów wsi, gmin i gromad przyłączonych do Krakowa po 1915 roku, Kraków 2015.
W tych przywołanych tomach kanwą dla prezentacji postaci były, równolegle z przemianami ustrojowymi miasta, zmiany jego granic. Ukazano więc w nich rozwój przestrzenny Krakowa od średniowiecza po czasy nam współczesne.
Nieco inaczej rzecz się ma w przypadku niniejszego tomu Poczet zwierzchników dzielnic miasta Krakowa (1396–2018). Tutaj kanwą dla prezentowanych postaci stała się przede wszystkim historycznie ukształtowana sekwencja podziałów wewnętrznych miasta, na którą składa się 18 jednoznacznie wyodrębnionych etapów podziałów administracyjnych Krakowa na dzielnice.
W niczym nie umniejszając pierwszoplanowej roli ukazywanych tu postaci zwierzchników dzielnicowych, szczególnej uwadze polecam tę właśnie, zebraną w kompletną i uporządkowaną w całość historię podziałów wewnętrznych miasta. Bezsprzecznie jest to wartość sama w sobie i novum w historiografii Krakowa, znaczący efekt badań źródłowych opartych o drobiazgowe kwerendy w miejskich archiwaliach. W ten oto sposób możemy spojrzeć na historię Krakowa inaczej, tym razem przez pryzmat jego dzielnic, gdzie uwidaczniają się i przestrzeń, i organizacja ustrojowa na szczeblu bezpośrednio niższym od ogólnomiejskiego.
W dziejach Krakowa dzielnice miasta przybierały różne nazwy: kwartały, cyrkuły, wydziały, gminy, obwody, dzielnice. Różnie też nazywały się funkcje, urzędy czy stanowiska ich zwierzchników: wójtowie cyrkułów, burmistrzowie wydziałów, intendenci policji gmin, wójtowie gmin, komisarze obwodów, kierownicy i naczelnicy obwodowi, przewodniczący prezydiów rad narodowych dzielnic, naczelnicy dzielnic, przewodniczący rad i zarządów dzielnic. Ale kwestia nazewnictwa jest pochodną, przede wszystkim zróżnicowane były prawny status dzielnic i w ślad za tym pozycja ustrojowa zwierzchników. Z jednej strony mamy cyrkuły z 1792 r. na prawach miasteczek niepodzielonych na cyrkuły, wydziały z lat 1794–1811 oraz gminy Rzeczypospolitej Krakowskiej z instytucjami decentralizacji, dzielnice z lat 1954–1990 jako podstawowe (równe gminom) jednostki podziału terytorialnego kraju oraz władzy i administracji państwowej, wreszcie współczesne nam dzielnice z pochodzącymi z bezpośrednich wyborów radami oraz zarządami będącymi samorządowymi gospodarzami na swoim terenie. Z drugiej strony – cyrkuły, gminy i obwody ze zwierzchnikami i ich biurami stanowiącymi tylko pomocniczą, terenową emanację Magistratu i w jego imieniu działającymi, w ramach większego lub mniejszego stopnia dekoncentracji zadań (lata 1838–1954).
Bez względu na te wszystkie różnice właściwe zmiennym dziejom tom ten przekazuje klarowny obraz organizowania przez wieki przestrzeni w obrębie granic miasta i lokowania w wydzielanych jednostkach zarządów – w różnym ich kształcie, ale w każdym przypadku tak czy inaczej podległych zarządowi całości, czyli miasta. Jest to więc swego rodzaju historia kształtowania dzielnic krakowskich, a że historię piszą ludzie przez swoje działanie, tom ten prezentuje poczet zwierzchników dzielnic – jednolity łańcuch postaci, które kierując powierzoną sobie częścią miasta, tworzyły Kraków, każda w sobie właściwym czasie i w zakresie spełnianej przez siebie roli. Niech nieznani zostaną przywróceni dla pamięci, a znani – zapisani dla przyszłości. Z tą intencją przekazuję Czytelnikom niniejszy tom.
Jacek Majchrowski
Prezydent Miasta Krakowa
