Codziennie mijane...
Zawartość
Codziennie mijane... (oznaczenia krakowskich domów)
Codziennie idąc ulicami Krakowa, mijamy tabliczki z numerami domów i oznaczeniami dzielnic. Niektóre, szczególnie w obszarze Śródmieścia, są reliktami przeszłości, nawet tej sprzed 200 lat, inne są młodsze, ale często już nieaktualne (zgadza się numer domu, bo numeracja jest co do zasady trwała, ale oznaczenie dzielnicy jest z innej, przeszłej epoki). Zdarza się, że na jednej elewacji, przy jednej bramie współistnieją obok siebie tabliczki z różnych epok. To ślady zmieniających rozwiązań co do policzbowania domów w mieście. Poniżej zaprezentowano zestaw tabliczek, ilustrujący owe zmiany. (Także: Tom IV, s. 50-61).
Najstarsze oznaczenia
Godła identyfikujące domy od średniowiecza do wprowadzenia numeracji domów w 1792 r. Zwyczaj ozdabiania domów godłami, już tylko dla celów symbolicznych, powrócił z końcem XIX w., co reprezentują tutaj dwa ostatnie przykłady.
W Wolnym Mieście Krakowie
Tabliczki z numerami dzielnic i domów według jednolitego wzoru wprowadzonego po roku 1815 dla 11 gmin miejskich Wolnego Miasta Krakowa (Rzeczypospolitej Krakowskiej) – obowiązywały do końca roku 1858, kiedy to podział miasta na 11 gmin, wówczas już tylko o znaczeniu katastralnym, zastąpiono podziałem na 8 dzielnic katastralnych, jednocześnie dokonując w mieście zmiany numeracji domów.
Lata 1858-1881 oraz od roku 1881
Na planie Krakowa z 1898 r., zwanym „planem Wdowiszewskiego”, kolekcja zachowanych jeszcze na krakowskich kamienicach cynowych tabliczek orientacyjnych z numerami domów usytuowanych w poszczególnych dzielnicach katastralnych (bez Dzielnicy II Wawel, gdzie oznakowania przepadły). Wzór tych tabliczek wprowadzono w 1881 r. (z mocą od 1882 r.), gdy zmieniono w mieście ponumerowanie domów, przechodząc z numeracji ciągłej w obrębie poszczególnych dzielnic katastralnych na obowiązującą także i dzisiaj numerację w ramach poszczególnych ulic (plan miasta: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, nr inw. 40/T/VIIIa)
Okres międzywojenny i lata powojenne
Na Planie orientacyjnym stoł. król. miasta Krakowa wydanym przez Budownictwo Miejskie w 1925 r. (pierwsze wydanie w 1916 r.) kolekcja zachowanych jeszcze na frontonach kamienic emaliowanych tabliczek orientacyjnych z numerami domów według wzoru wprowadzanego sukcesywnie w okresie międzywojennym (numeracja domów wprowadzona w 1881 r. co do zasady nie zmieniała się, podział na dzielnice katastralne także był stabilny, stąd możliwość równoległego utrzymywania dawnego – jeszcze z roku 1881 – i nowego wzoru tych tabliczek. Powyżej przedstawiono stan istniejący do roku 1941, kiedy to do granic Krakowa przyłączono szereg terenów, z których utworzono nowe dzielnice katastralne, o kolejnych numerach od XIII do LII. W miarę integrowania tych nowych dzielnic z organizmem miejskim i tam pojawiły się tabliczki z numerami domów według tego wzoru. Sytuacja zmieniła się w związku z wprowadzeniem w 1954 r. podziału administracyjnego miasta na 6 dzielnic oraz zlikwidowaniem w 1955 r. podziału miasta na dzielnice katastralne – wówczas to wprowadzono nowy wzór tabliczek z nazwami nowych dzielnic (plan miasta: Biblioteka Jagiellońska, sygn. M 41/95).
Lata 1954-1972 oraz 1973-1991
Na planach Krakowa z lat 1957 oraz 1979 tabliczki orientacyjne odzwierciedlające zmienny podział administracyjny miasta w zasadniczej części drugiej połowy XX w. I tak:
• na pierwszym z prezentowanych planów tabliczki obowiązujące w latach 1954–1972, gdy Kraków podzielony był na 6 dzielnic administracyjnych, uwidocznionych na tych tabliczkach (dzielnice nie miały wówczas swojej numeracji);
• na drugim z tych dwóch planów tabliczki obowiązujące w latach 1973–1991, gdy miasto podzielone było na 4 dzielnice administracyjne (także i wtedy dzielnice nie były ponumerowane).
Owe tabliczki z lat 1954–1972 oraz 1973–1991 w małym tylko zakresie zostały zastąpione nowymi, oddającymi nowy podział miasta na 18 dzielnic, dokonany w 1991 r. To one nadal dominują na fasadach krakowskich kamienic i innych budynków, a że numeracja domów nie zmieniła się, więc skutecznie służą nadal (plany miasta ze zbiorów prywatnych).
Od roku 1991
Na fragmencie planu Kraków Wydawnictwa Gauss s.c. w Krakowie, wydanie XIV, 2016/17 r., dwa przykłady tabliczek orientacyjnych według wzorów aktualnie praktykowanych (brak jest regulacji ujednolicającej wzór obecnych tabliczek).
W latach 1991–2006 dzielnice miejskie były tylko numerowane, bez nazw własnych (przykład z ul. Kalwaryjskiej 29), od 2006 r. numerom towarzyszy nazwa dzielnicy (przykład z Rynku Podgórskiego 1).
Współczesna różnorodność
Portal dawnego dworu kanoników katedralnych (XIV–XIX w.) położonego przy ul. Poselskiej 7 oraz towarzyszące mu oznaczenia numerów orientacyjnych z różnych epok: 1. kamienne tabliczki z numerami gminy i domu – tę numerację gmin wprowadzono w 1815 r. (wdrożono w 1816 r.), w tym też czasie tabliczki te musiały zostać wykonane i przywieszone, o ile są one tymi pierwotnymi, a nie późniejszymi zamiennikami – ta numeracja gmin i domów aktualna była do roku 1858; Długowieczność i nawarstwianie się oznaczeń orientacyjnych to jedna z wartościowych cech wyróżniających domy (kamienice) nie tylko w najstarszej, ściśle staromiejskiej części Krakowa, lecz także w zabudowie młodszej, w tym XIX-wiecznej i przedwojennej. Warto zauważać te małe relikty przeszłości.
Na fragmencie planu Kraków Wydawnictwa Gauss s.c. w Krakowie, wydanie XIV, 2016/17 r., przegląd rodzajów tabliczek orientacyjnych wzdłuż losowo dobranej al. Słowackiego, według stanu z lutego 2018 r. – dokonany dla przybliżenia tych drobnych reliktów przeszłości codziennie mijanych na ulicach Krakowa, ale i ukazania złożonej przynależności dzielnicowej krakowskich ulic na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci.
Ta część Alei Trzech Wieszczów ukształtowana została w latach 30. XX w. Jak w całym mieście obowiązuje tam numeracja orientacyjna według zasad wprowadzonych w Krakowie jeszcze w 1881 r., numery domów nie zmieniały się. Zmieniała się natomiast przynależność dzielnicowa uwidaczniana na tabliczkach z numerami.
Zmiany te przebiegały następująco:
LEWA STRONA – PARZYSTA:
• do roku 1954 – część od pl. Inwalidów do ul. Grottgera w dz. kat. XV Nowa Wieś, dalsza część w dz. kat. XVII Krowodrza,
• w latach 1954–1972 – część od pl. Inwalidów do ul. Grottgera w dz. Zwierzyniec, część w dz. Kleparz,
• w latach 1973–1991 – całość tej strony alei w dz. Krowodrza,
• od roku 1991 – całość tej strony alei w dz. V, od 2006 r. z nazwą Krowodrza.
PRAWA STRONA – NIEPARZYSTA:
• do roku 1954 – część od ul. Karmelickiej do ul. Krowoderskiej w dz. kat. IV Piasek, dalsza część w dz. kat. V Kleparz,
• lata 1954–1972 – część od ul. Karmelickiej do ul. Krowoderskiej w dz. Zwierzyniec, dalsza część w dz. Kleparz,
• lata 1973–1991 – całość tej strony alei w dz. Śródmieście,
• od roku 1991 – całość tej strony alei w dz. I, od 2006 r. z nazwą Śródmieście.
I tak na al. Słowackiego, po obu jej stronach, zidentyfikowano na frontonach kamienic cały, bez wyjątku, komplet różnych rodzajów tabliczek, obowiązujących od utworzenia tego ciągu komunikacyjnego do chwili obecnej. Zatem jest to pełny przegląd zmian przynależności dzielnicowej poszczególnych fragmentów alei w trakcie jej – niedługo już – stuletniego istnienia. Co więcej, stare, historyczne już tabliczki z różnych okresów służą nadal, zresztą jako jedyne w przypadku znakomitej większości tamtejszych kamienic – sama numeracja, jak powiedziano już, nie zmieniła się, a zmiany przynależności dzielnicowej, jak widać, były i są uwidaczniane na domach od przypadku do przypadku. Dość wskazać, że na łączną liczbę 56 domów położonych przy al. Słowackiego tylko na 10 znajdują się aktualne tabliczki orientacyjne z prawidłowym wskazaniem dzielnicy.