Zapis hejnału

  Drugi znak Krakowa sformalizowany, czyli ujęty w regulacje prawne, któremu nadano normatywną szatę znaku towarowego (tak jak tradycyjnej nazwie miasta oraz logotypowi miasta), to zapis nutowy hejnału mariackiego. Hejnał krakowski to symbol miejski być może w skali powszechnej najbardziej rozpoznawalny i kojarzony z naszym miastem – przede wszystkim dzięki prowadzonym codziennie w południe od długich dziesięcioleci ogólnopolskim transmisjom radiowym, ale także przez „widowiskowość” tego znaku łączącego obraz trębacza na szczycie wieży kościoła Mariackiego z samą melodią, jak też – dodajmy – zapewne także dzięki melodii towarzyszącej malowniczej, ogólnie znanej legendzie o daleko ponadregionalnym zasięgu.

  O hejnale mariackim napisano już wszystko lub prawie wszystko. Ograniczmy się więc tylko do kilku przypomnień. Otóż w miejskich księgach w rachunkach z 1392 r. znajduje się rubryka mieszcząca wydatki na strażników – wartowników pełniących swoją służbę nocą (vigiles). Zanotowano tam, że strażnik wieży mariackiej dostaje wynagrodzenie w wysokości 8 gr tygodniowo, odnotowano też wydatek na trębaczy (tubicinis) – 1 1/2 gr. Co najmniej od końca XIV w., być może od czasów Ludwika Węgierskiego, według wzoru zaczerpniętego z Węgier grano z wyższej wieży kościoła Mariackiego sygnały: na pobudkę (z węgierskiego hajnal ‘świt, pobudka’), na nocne zamknięcie bram oraz na trwogę czy to pożarową, czy obronną przed nieprzyjacielem. Nie wiemy, co to były za melodie, nie wiemy również, kiedy ukształtowała się lub została zaszczepiona ta, którą teraz znamy jako hejnał mariacki. Nie wiadomo też, kiedy wprowadzono zwyczaj cogodzinnego grania hejnału na cztery strony świata. Wiadomo natomiast, że praktyki tej zaniechano z końcem XVIII w. z powodu braku funduszy w kasie miejskiej. Przywrócenie odgrywania hejnału co godzinę nastąpiło w roku 1810 dzięki fundacji Tadeusza Krzyżanowskiego i jego syna Jana Kantego (patrz Poczet 2013, s. 536–537). Nadal grano go na cztery strony świata, to jest: na

 południe – dla króla na Wawelu, na zachód – dla burmistrza i rajców na Ratuszu, na północ – dla gości wjeżdżających przez Bramę Floriańską i na wschód – dla kupców przy Małym Rynku, później dla komendanta straży pożarnej przy dzisiejszej ul. Westerplatte.

  Hejnał grali miejscy trębacze pozostający na magistrackich etatach. Rok 1873 przyniósł przełom: Rada Miejska utworzyła zawodową, miejską straż pożarną i z tą chwilą powierzono hejnał strażakom – to rozwiązanie okazało się trwałe. W lipcu 1927 r. Polskie Radio rozpoczęło bezpośrednie transmisje na żywo – w samo południe i o godzinie 22.00. Wybuch wojny i początek okupacji niemieckiej przerwały odgrywanie hejnału, jednak na krótko – w grudniu 1940 r. wznowiono i hejnał, i jego transmisję radiową. Od 1945 r. ta ostatnia odbywała się już tylko raz dziennie, w południe. I tak to trwa nieprzerwanie, jak na Kraków przystało… Dzisiaj załoga trębaczy liczy siedem osób, są oni strażakami w Komendzie Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie.

  Hejnał mariacki jest melodią sygnałową, opartą na 5 dźwiękach: c¹, f¹, a¹, c², f². Dźwięki te stanowią naturalne tony historycznych trąbek fanfarowych (zapis nutowy – zob. il. 216).

  Zapis hejnału mariackiego w 2009 r. na wniosek Urzędu Miasta objęty został ochroną prawną przewidzianą przez ustawę Prawo własności przemysłowej dla znaków towarowych. Miasto uzyskało w tym przedmiocie stosowne świadectwo ochronne Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej. Publiczne odtworzenie i wykorzystanie hejnału mariackiego, tym samym jego upowszechnienie, wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia ze strony krakowskich władz magistrackich. Ochrona ta jest czynna, przykładowo w roku 2019 wydano ok. 40 zgód (w tym sporo związanych z produkcją filmową fabularną i reklamową), przy jednoczesnym szeregu odmów, gdy wnioskowane okoliczności nie gwarantowały zachowania dla hejnału odpowiedniej dla niego rangi.

  I jeszcze uwaga: legenda tłumacząca nagłe przerwanie melodii tatarską strzałą, która dosięgnęła hejnalistę, jest – jak na warunki krakowskie – młoda: nie ma nawet jeszcze stu lat. Historię z Tatarzynem wymyśliła na poczekaniu Anna Pruszyńska podczas mającej miejsce w 1919 r. rozmowy z amerykańskim dziennikarzem Erikiem Kellym, który rzecz tę opublikował za oceanem w roku 1928 w książeczce dla dzieci The Trumpeter of Krakow (Trębacz z Krakowa). Po kilku latach, w roku 1935, historia ta trafiła do przewodników po Krakowie. Dzisiaj ma szatę legendy wyciągniętej z mroków średniowiecza…

  W dalszej części przedstawiamy: przysięgę trębacza z 1671 r. (zob. il. 217–218), dawne zapisy nutowe hejnału (zob. il. 219–221), hejnałowe trąbki (zob. il. 222–224), hejnalicę i hejnalistów na obrazach (zob. il. 225–226) oraz na starych fotografiach (zob. il. 227–232), pamiątki hejnalistów na wieży (zob. il. 233–240), a także zdjęcia „na służbie” (zob. il. 241–242).

(217–218) Z Liber iuramentorum – księgi przysiąg urzędników i służby miejskiej prowadzonej w latach 1671–1798 – strony tytułowe oraz wpis zawierający tekst przysięgi ustanowionej dla trębacza miejskiego i obowiązującej w roku rozpoczęcia tej księgi (ANK, rkps 1444, s. 6, 7 i 65)

(222) Trąbka krakowskich hejnalistów z lat 1886–1928, na zewnętrznej stronie tuby wyryty w roku 1928 napis: Nazwiska strażaków miejskich / którzy wygrywali hejnał z Wieży Mariackiej / w latach od r. 1886 do r. 1928: sierżanci: Andrzej Janas, Walenty Kwarczak, Piotr Pitra / plutonowi: Antoni Dołęga, Franciszek Kubarek, Jan Surek, Wincenty Szczech, Jan Zawisza, Tadeusz Żółty / strażacy: Wincenty Sendor, Adolf Śmietana, Feliks Wierzba. Trąbka ta posiada certyfikat autentyczności wystawiony przez Adama Chmiela, w 1928 r. dyrektora Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa (MK, nr inw. MHK 385/III)

(223) Trąbka używana w latach 20. XX w., na zewnętrznej stronie tuby plakieta z nazwą wytwórcy: I.L. Haisner, Instrument Fabrik z Królewca, a obok dodatkowa tabliczka na łańcuszku z napisem: Trąbka hejnalisty z Wieży Mariackiej z lat 20-tych XX wieku. W listopadzie 2000 roku wylicytowana przez Plus GSM za kwotę 15.000 zł, która wspomogła odbudowę Kopca Kościuszki. W styczniu 2001 roku ofiarowana przez Plus GSM do zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Trąbka ma certyfikat autentyczności wystawiony w roku 2000 przez Małopolskiego Komendanta Wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej (MK, nr inw. MHK 5414/III)

(224) Trąbka model VMI Manufaktur Germany; przez 17 lat używał jej st. ogniomistrz Kazimierz Czerw (zob. il. 240), m.in. witając papieża Jana Pawła II w 1995 r., oddając hołd ofiarom zamachów na World Trade Center w 2001 r., żegnając po katastrofie lotniczej w Smoleńsku parę prezydencką w 2010 r. Trąbka ta przekazana została przez prezydenta miasta na aukcję w ramach XXI Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy w 2013 r. (z zasobów UMK)

(227) Drewniana konstrukcja we wnętrzu wieży wyższej kościoła Mariackiego – zdjęcie z 1932 r. (NAC, sygn. 1-U-2876-2)

(228) Zawieszone na drewnianych podporach w pomieszczeniu hejnalistów trąbki sygnałowe – zdjęcie z lat 1959–1961 (MK, nr inw. MHK Fs 13522/IX/535)

(230) Strażak pozujący z trąbką przy tubie mikrofonu do nadawania sygnału radiowego z wieży Mariackiej – zdjęcie z 1927 r. (NAC, sygn. 1-K-1277)

(231) Wnętrze wieży wyższej kościoła Mariackiego ze stanowiskiem telefonicznym i zegarem – zdjęcie z 1932 r. (NAC, sygn. 1-U-2876-1)

(234) Wizerunek strażaka z 1935 r. nieznanego akwarelisty, utrwalony na pocztówkowej reprodukcji, przypięty na górze hejnalicy (z zasobu Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej)

(235–237) Trzy pokolenia jednej rodziny w służbie hejnału – od lewej strony: st. ogn. Jan Kołton starszy – grający hejnał przez 35 lat, jego syn st. ogn. Jan Kołton młodszy – w służbie przez 33 lata (1971–2004) i syn Jana młodszego Michał Kołton, aktualnie w służbie już (dopiero?) 16. rok (od 2005 r.); nierzadko zdarzało się, że hejnalistą był zarówno ojciec, jak i syn (z zasobu Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej)

(238–240) Trzej hejnaliści z trzech różnych okresów najnowszej historii Krakowa: od lewej strony Adolf Śmietana – w służbie przez 36 lat (1926–1962), grał „hejnał wolności” – w styczniu 1945 r. pierwszy hejnał w wyzwolonym od niemieckiego okupanta Krakowie; dalej Kazimierz Pudełko – hejnalista przez 21 lat (1973–1994); st. ogn. Kazimierz Czerw – zob. il. 224 (z zasobu Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej)

(241) Z inicjatywy Państwowej Straży Pożarnej i Bractwa Kurkowego dzień 3 lipca 2006 r. ogłoszono Dniem Hejnału – m.in. odsłonięto wówczas wmurowaną przy wejściu na wieżę kościoła Mariackiego tablicę dłuta Czesława Dźwigaja, upamiętniającą zmarłego w 1901 r. na dyżurze hejnalistę Antoniego Dołęgę (z zasobów UMK)

(242) Strażak w stopniu sekcyjnego Jan Sergiel, hejnalista z 22-letnim stażem na hejnalicy, jeden z 7 obecnych trębaczy Komendy Miejskiej Straży Pożarnej w Krakowie; w roku 2006, w pierwszą rocznicę śmierci papieża Jana Pawła II, wygrał ogłoszony przez władze miasta konkurs na aranżację na dwa głosy (dwie trąbki) melodii do pieśni Barka – od tego roku jest ona nieprzerwanie grana w tej aranżacji z wieży mariackiej w każdą pierwszą sobotę miesiąca o godz. 21.37. Na zdjęciu: podczas odgrywania hejnału jesienią 2019 r., w kierunku Ratusza – „dla rajców” (z zasobów UMK)