Zazwyczaj wyodrębnianie etapów w ramach trwania danego, złożonego procesu historycznego lub istnienia danej, ewoluującej instytucji formalnej wiąże się z przyjęciem pewnej konwencji i jest w efekcie kwestią bardziej lub mniej umowną.
W przypadku historii podziałów terytorialnych Krakowa na dzielnice administracyjne, czy też inaczej: historii krakowskich dzielnic administracyjnych, trudności z wydzieleniem etapów nie ma, a zatem i przyjmowanie umownych założeń jest zbędne. Dla wyodrębnienia etapów, o których tu mowa, wystarczające jest jedno, jasne i klarowne kryterium formalne powołania i odwołania, czyli ustanowienia i zniesienia podziału wewnętrznego i jego jednostek aktem wydanym przez umocowany do tego organ. Historia krakowskich podziałów administracyjnych na dzielnice zaczęła się przed rokiem 1396 i trwa nadal, trwa w sposób ciągły, bez przerw czasowych. Kolejne ogniwa tego zwartego łańcucha wyznaczane były kolejnymi aktami zmian podziału miasta, uchylającymi podział poprzedni i jednocześnie ustanawiającymi podział nowy. W ten oto sposób same niejako „zgłaszają się” wyodrębnione etapy przekształceń w podziałach miasta na dzielnice administracyjne – jest ich w historii miasta 18, włączając w to także etap aktualny. Poniżej zostaną one przestawione w ujęciu tabelarycznym, a następnie omówione.
Zastosowane – skądinąd oczywiste – formalne kryterium ustanowienia i zniesienia podziału nie tylko pozwala klarownie wydzielić etapy tych podziałów, ale też wskazać, co z kolei na tożsamość danego, wydzielonego etapu nie miało wpływu. I tak dla jednorodności i spójności etapu nie mają znaczenia:
• nazwa jednostek podziału (tu zbiorczo nazywanych „dzielnicami”, ale przecież na różnych etapach różnie nazywanych); generalnie nazwy nie są decydujące, a w szczególności podczas etapu z lat 1838–1855, gdy w roku 1848 zmieniła się nazwa z „cyrkuł” na „obwód”, z czego nic więcej nie wynikało; bywało też odwrotnie – przez ponad sto lat w ramach kilku etapów obowiązywała jedna i ta sama nazwa „obwód”;
• niejednolitość ustrojowa organów zlokalizowanych w jednostkach podziału – dzielnicach, bo co innego podział terytorialny, a co innego sposób jego wykorzystania dla szeroko pojętego zarządzania miastem; zidentyfikujemy szereg etapów podziałów administracyjnych niezmienianych pomimo zmian ustrojowych szczebla miejskiego czy państwowego, jak też pomimo występowania ustrojowych stanów nadzwyczajnych, jak okupacje (przykładowo etapy obejmujące lata 1794–1802, 1802–1811, 1838–1855, 1915–1928, 1939–1941 itd.);
• brak spójności czasowej, czyli dopuszczenie po przerwie, w trakcie której obowiązywał inny podział, do powrotu mocy obowiązującej podziału poprzedniego, wcześniej już zniesionego. W burzliwych latach 1792–1794 miało to miejsce trzykrotnie i to właśnie w formule przywrócenia podziału poprzedniego, a nie ustanawiania nowego, choć identycznego z poprzednim;
• dokonywanie korekt granic jednostek podziału – dzielnic, nawet o zasadniczym, powierzchniowym znaczeniu, jak to miało miejsce w latach 1910–1912, gdy poszerzano powierzchnię jednej z dzielnic (Obwód IV) o przyłączane do granic miasta tereny likwidowanych gmin sąsiednich.
Wskazano na formalne kryterium wyodrębnienia etapów przekształceń w podziałach administracyjnych miasta. Nie w każdym przypadku to kryterium jest wystarczająco czytelne (będzie o tym dalej mowa). Wówczas potwierdzeniem nowego etapu, czyli nowego podziału, jest zmieniona w stosunku do podziału poprzedniego liczba jednostek ustanowiona nowym podziałem. Materialnym wyróżnikiem podziału terytorialnego jest wszak właściwa mu „siatka podziału” z liczbą jednostek podziału na pierwszym miejscu. I w rzeczywistości tak jest w naszym łańcuchu 18 kolejnych podziałów terytorialnych Krakowa – nie wliczając specyficznych kwartałów do roku 1792, każdy kolejny etap (podział) ma inną liczbę jednostek podziału niż poprzedni i inną niż następny.
Poniżej tabelaryczne zestawienie etapowych przekształceń, w ujęciu chronologicznym, to jest z odrębnym wyszczególnieniem etapów–podziałów powtarzanych, przywracanych do mocy obowiązującej, co wydarzyło się w historii zmian terytorialnych Krakowa trzykrotnie. W dalszej części tomu okres, w którym przywracano jeden z trzech obowiązujących wcześniej podziałów, będzie ujmowany już łącznie z okresem jego pierwotnego obowiązywania.
Zestawienie etapów przekształceń
przestrzeń
|
Etap/ podział miasta |
Okres historyczny/ czas obowiązywania podziału |
Jednostki administracyjnego podziału terytorialnego: ich specyfikacja z nazwami dzielnic administracyjnych oraz orientacyjne położenie w granicach miasta, o ile nazwa sama tego nie wskazuje |
| A | B | C |
| pierwszy |
okres staropolski
przed 1396– 7.04.1792 |
Kwartał Grodzki Kwartał Gancarski Kwartał Sławkowski Kwartał Rzeźniczy |
| drugi |
Sejm Czteroletni
7.04.1792– 12.09.1792 |
Cyrkuł I Krakowski Cyrkuł II Kazimierski Cyrkuł III Garbarski Cyrkuł IV Kleparski |
| pierwszy ponownie |
targowica
12.09.1792– 4.03.1794 |
Kwartał Grodzki Kwartał Gancarski Kwartał Sławkowski Kwartał Rzeźniczy |
| trzeci |
sejm grodzieński
4.03.1794– 24.04.1794 |
Wydział Miasto Kraków Wydział II Przedmieście Kleparz Wydział III Przedmieście Garbary–Piasek |
| drugi ponownie |
powstanie kościuszkowskie
24.04.1794– 15.06.1794 |
Cyrkuł I Krakowski Cyrkuł II Kazimierski Cyrkuł III Garbarski Cyrkuł IV Kleparski |
| trzeci ponownie |
okupacja pruska zabór austriacki
15.06.1794– 1.09.1802 |
Wydział I Miasto Kraków Wydział II Przedmieście Kleparz Wydział III Przedmieście Garbary–Piasek |
| czwarty |
zabór austriacki Księstwo Warszawskie
1.09.1802– pocz. 1811 |
Miasto Kraków Wydział Pierwszy Przedmieście Kazimierz Wydział Drugi Przedmieście Kleparz Wydział Trzeci Przedmieście Garbary–Piasek |
| piąty |
Księstwo Warszawskie
pocz. 1811– 3.05.1815 |
Gmina I Kraków Gmina II Kazimierz Gmina III Kleparz Gmina IV Podgórze |
| szósty |
Rzeczpospolita Krakowska
3.05.1815– 31.07.1816 |
Gmina I Kraków Gmina II Kazimierz Gmina III Kleparz |
Zestawienie etapów przekształceń
ustrój
| Prawny charakter podziału | Zwierzchnik w jednostce podziału miasta – dzielnicy | Inne organy, urzędy i służby szczebla dzielnicowego | Więcej na stronach tego tomu | ||
| Urzędy i służby administracyjne w gestii zwierzchnika | Organy i urzędy polityczne i sądownicze | ||||
| D | E | F | G | H | |
| A* pomocniczy | brak wyodrębnienia ogólnych zwierzchników kwartałów | dla celów obronnych w kwartałach starsi, hetmani i rotmistrzowie oraz podlegli im dziesiętnicy; ogólne i łączne zawiadywanie kwartałami ze strony centralnie usytuowanego w strukturze miasta hutmana ratusznego | 71–79 oraz 255–278 | ||
| A-P-S** quasi- -zasadniczy | wójt cyrkułowy |
• magistrat miejscowy z ławnikami i oficjalistami • dozorcy cyrkułowi w wydzielonych dozorach |
• zgromadzenie miejscowe ogólne • sąd miejscowy ogólny • sąd wójtowski potoczny |
80–87 oraz 279–292 | |
| A pomocniczy | brak wyodrębnienia ogólnych zwierzchników kwartałów | dla celów obronnych w kwartałach rotmistrzowie oraz podlegli im dziesiętnicy; ogólne i łączne zawiadywanie kwartałami ze strony centralnie usytuowanego w strukturze miasta hutmana ratusznego | 71–79 oraz 255–278 | ||
| A-P-S pomocniczy | burmistrz wydziałowy |
• zespół służby miejskiej z sekretarzem burmistrza • dozorcy wydziałowi w wydzielonych dozorach |
• zgromadzenie posesjonatów • sąd burmistrzowski wydziałowy |
88–94 oraz 293–304 | |
| A-P-S quasi- -zasadniczy | wójtowie cyrkułowi |
• magistrat miejscowy z ławnikami i oficjalistami • dozorcy cyrkułowi w wydzielonych dozorach |
• zgromadzenie miejscowe ogólne • sąd miejscowy ogólny • sąd wójtowski potoczny |
80–87 oraz 279–292 | |
| A-P-S pomocniczy | burmistrzowie wydziałowi |
• zespół służby miejskiej z sekretarzem burmistrza • dozorcy wydziałowi w wydzielonych dozorach |
• zgromadzenie posesjonatów • sąd burmistrzowski wydziałowy |
95–101 oraz 293–304 | |
| A pomocniczy | • w „mieście”: brak zwierzchnika; • w wydziale: burmistrz wydziałowy |
• w „mieście”: służby magistrackie • w wydziale: kancelaria burmistrza |
- | 95–101 oraz 305–316 | |
| A-P*** quasi- -zasadniczy | intendent policji gminy | • gminna administracja policyjna z rewizorami, dozorcami i strażą | • zgromadzenie gminne | 102–107 oraz 317–328 | |
| A-P quasi- -zasadniczy | intendent policji gminy | • gminna administracja policyjna z rewizorami, dozorcami i strażą | • zgromadzenie gminne | 108–111 oraz 329–338 | |
| A | B | C |
| Siódmy |
Rzeczpospolita Krakowska
1.08.1816– 7.12.1838 |
Gmina I Miejska (cz. starego Krakowa) Gmina II Miejska (cz. starego Krakowa) Gmina III Miejska (cz. starego Krakowa) Gmina IV Miejska (cz. starego Krakowa) Gmina V Miejska (cz. starego Krakowa) Gmina VI Miejska (Kazimierz z Przedmieściem Stradom) Gmina VII Miejska (Przedmieście Kleparz) Gmina VIII Miejska (Przedmieście Wesoła) Gmina IX Miejska (Przedmieścia Smoleńsko i Piasek) Gmina X Miejska (Miasto Żydowskie – północ) Gmina XI Miejska (Miasto Żydowskie – południe) |
| Ósmy |
Rzeczpospolita Krakowska zabór austriacki
7.12.1838– 20.07.1855 |
Cyrkuł I, od 1848 r. Obwód I (cz. starego Krakowa z Rynkiem i Zamkiem) Cyrkuł II, od 1848 r. Obwód II (cz. starego Krakowa z Przedmieściem Kleparz) Cyrkuł III, od 1848 r. Obwód III (cz. starego Krakowa z Przedmieściem Wesoła) Cyrkuł IV, od 1848 r. Obwód IV (Przedmieścia Smoleńsko i Piasek) Cyrkuł V, od 1848 r. Obwód V (Przedmieście Kazimierz ze Stradomiem) |
| Dziewiąty |
zabór austriacki
21.07.1855– 31.03.1910 |
Obwód I (cz. starego Krakowa z Rynkiem, Przedmieścia Nowy Świat i Piasek) Obwód II (cz. starego Krakowa oraz Przedmieścia Kleparz i Wesoła) Obwód III (Zamek oraz Kazimierz z Przedmieściem Stradom) |
| Dziesiąty |
zabór austriacki
1.04.1910– 30.06.1915 |
Obwód I (cz. Śródmieścia z Rynkiem Głównym oraz Piasek i Nowy Świat) Obwód II (cz. Śródmieścia oraz Kleparz i Wesoła) Obwód III (Zamek oraz Kazimierz i Stradom) Obwód IV (tereny przyłączone do Krakowa w latach 1910–1912) |
| Jedenasty |
zabór austriacki II Rzeczpospolita
1.07.1915– 6.10.1928 |
Obwód I (cz. Śródmieścia z Rynkiem Głównym oraz Piasek i Nowy Świat) Obwód II (cz. Śródmieścia oraz Kleparz i Wesoła) Obwód III (Zamek oraz Kazimierz i Stradom) Obwód IV (tereny przyłączone do Krakowa w latach 1910–1911) Obwód V (tereny przyłączone do Krakowa w latach 1911–1915) |
| Dwunasty |
II Rzeczpospolita
7.10.1928– 31.12.1937 |
Obwód I (cz. Śródmieścia z Rynkiem oraz Nowy Świat i Piasek) Obwód II (cz. Śródmieścia oraz Kleparz i Wesoła) Obwód III (Wawel, Kazimierz i Stradom) Obwód IV (Płaszów, Podgórze i Ludwinów) Obwód V (Zakrzówek i Dębniki) Obwód VI (Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie) Obwód VII (Czarna Wieś, Nowa Wieś i Łobzów) Obwód VIII (Krowodrza i Warszawskie) Obwód IX (Grzegórzki i Dąbie) |
| Trzynasty |
II Rzeczpospolita okupacja niemiecka
1.01.1938– 1.06.1941 |
Obwód I (Śródmieście oraz Wawel i Wesoła) Obwód II (Kazimierz i Stradom) Obwód III (Piasek, Nowy Świat, Półwsie, Zwierzyniec i Czarna Wieś) Obwód IV (Nowa Wieś, Łobzów, Krowodrza, Kleparz i Warszawskie) Obwód V (Wesoła, Grzegórzki i Dąbie) Obwód VI (Zakrzówek, Dębniki, Ludwinów, Podgórze i Płaszów) |
| D | E | F | G | H |
|
• do 1833 r.: A-P-S quasi-zasadniczy • od 1833 r.: A-P quasi-zasadniczy |
wójt gminy miejskiej | • biuro (kancelaria) wójtowska z pisarzem i służbą gminną |
• zgromadzenie gminne • sąd wójtowski (do 1833 r.) |
112–123 oraz 339–390 |
|
• do 1846 r.: A-P pomocniczy • od 1846 r.: A pomocniczy |
• do 1848 r.: komisarz cyrkułowy; • od 1848 r.: komisarz obwodowy |
• do 1848 r.: komisariat cyrkułowy; • od 1848 r.: komisariat obwodowy z inspektorami, dozorcami i stróżami |
zgromadzenie cyrkułowe (do 1846 r.) | 124–136 oraz 391–430 |
| A pomocniczy | komisarz obwodowy |
• do 1866 r.: urząd miejscowy; • od 1866 r.: komisariat obwodu |
- | 137–153 oraz 431–464 |
| A pomocniczy | komisarz obwodowy |
• komisariat obwodu; • w Obwodzie IV filie komisariatu z zastępcami komisarza na czele |
- | 154–160 oraz 465–492 |
| A pomocniczy | komisarz obwodowy |
• miejski komisariat obwodu; • w Obwodach IV i V filie komisariatów z zastępcami komisarzy (od 1920 r. komisarzami) na czele |
- | 161–168 oraz 493–532 |
| A pomocniczy | komisarz obwodowy |
• miejski komisariat obwodu; • w Obwodzie IV filia komisariatu z komisarzem na czele |
- | 169–177 oraz 533–568 |
| A pomocniczy | kierownik miejskiego urzędu obwodowego |
• miejski urząd obwodowy • w Obwodach III–VI ekspozytury urzędów z zastępcami kierownika właściwego urzędu obwodowego na czele |
- | 178–185 oraz 569–596 |
| A | B | C | |
| Czternasty |
okupacja niemiecka Rzeczpospolita Polska
1.06.1941– 25.05.1951 |
Obwód I (Śródmieście oraz Wawel i cz. Wesołej) Obwód II (Kazimierz ze Stradomiem) Obwód III (od Piasku i Nowego Świata po Bielany) Obwód IV (Nowa Wieś, Łobzów, Krowodrza, Kleparz i cz. Warszawskiego) Obwód V (cz. Wesołej, Grzegórzki, Dąbie, Czyżyny i Łęg) Obwód VI (pas od Kostrza do Rybitw, z Podgórzem) Obwód VII (od Toń po Wolę Justowską) Obwód VIII (od Witkowic po Rakowice) Obwód IX (od Piasków Wielkich po Bieżanów) Obwód X (od Kurdwanowa po Skotniki) |
|
| Piętnasty |
Rzeczpospolita Polska Polska Rzeczpospolita Ludowa
26.05.1951– 28.11.1954 |
Obwód I (Śródmieście z Wawelem i cz. Wesołej) Obwód II (Kazimierz ze Stradomiem) Obwód III (od Piasku i Nowego Świata po Bielany) Obwód IV (Nowa Wieś, Łobzów, Krowodrza, Kleparz i cz. Warszawskiego) Obwód V (cz. Wesołej, Grzegórzki, Dąbie, Czyżyny i Łęg) Obwód VI (pas od Kostrza do Rybitw, z Podgórzem) Obwód VII (od Toń po Wolę Justowską) Obwód VIII (od Witkowic po Rakowice) Obwód IX (od Piasków Wielkich po Bieżanów) Obwód X (od Kurdwanowa po Skotniki) Dzielnica Nowa Huta |
|
| Szesnasty |
Polska Rzeczpospolita Ludowa
29.11.1954– 31.12.1972 |
Dzielnica Stare Miasto Dzielnica Zwierzyniec Dzielnica Kleparz Dzielnica Grzegórzki Dzielnica Podgórze Dzielnica Nowa Huta |
|
| Siedemnasty |
Polska Rzeczpospolita Ludowa III Rzeczpospolita
1.01.1973– 27.03.1991 |
Dzielnica Śródmieście Dzielnica Krowodrza Dzielnica Nowa Huta Dzielnica Podgórze |
|
| Osiemnasty |
III Rzeczpospolita
od 27.03.1991 r. |
Dzielnica I Stare Miasto Dzielnica II Grzegórzki Dzielnica III Prądnik Czerwony Dzielnica IV Prądnik Biały Dzielnica V Krowodrza Dzielnica VI Bronowice Dzielnica VII Zwierzyniec Dzielnica VIII Dębniki Dzielnica IX Łagiewniki– Borek Fałęcki Dzielnica X Swoszowice Dzielnica XI Podgórze Duchackie Dzielnica XII Bieżanów–Prokocim Dzielnica XIII Podgórze Dzielnica XIV Czyżyny Dzielnica XV Mistrzejowice Dzielnica XVI Bieńczyce Dzielnica XVII Wzgórza Krzesławickie Dzielnica XVIII Nowa Huta |
|
| D | E | F | G | H |
| A pomocniczy |
• do 1946 r.: kierownik miejskiego urzędu obwodowego; • 1946–1950: naczelnik miejskiego urzędu obwodowego; • od 1950 r.: kierownik urzędu obwodowego |
• do 1950 r.: miejski urząd obwodowy; • od 1950 r.: urząd obwodowy oraz • w Obwodach III–VI ekspozytury urzędów z kierownikami (do 1949); • w Obwodach III–IX sołectwa z sołtysami |
- | 186–197 oraz 597–659 |
| mieszany: • obwody: A pomocniczy • dzielnica A-P zasadniczy |
• w obwodach: kierownik urzędu obwodowego; • w Dzielnicy Nowa Huta: przewodniczący Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta |
• w obwodach: urzędy obwodowe | - | 198–206 oraz 660–690 |
|
• w Dzielnicy Nowa Huta: – Dzielnicowa Rada Narodowa Nowa Huta – Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta wraz z urzędem prezydialnym o strukturze wydziałowej oraz jednostkami i zakładami dzielnicowymi |
||||
| A-P zasadniczy | przewodniczący prezydium dzielnicowej rady narodowej |
• dzielnicowa rada narodowa • prezydium dzielnicowej rady narodowej wraz z urzędem prezydialnym o strukturze wydziałowej oraz jednostkami i zakładami dzielnicowymi |
207–220 oraz 691–712 | |
| A-P zasadniczy |
• do grudnia 1973 r.: jak wyżej; • grudzień 1973–1990: naczelnik dzielnicy; • od 1990 r.: kierownik delegatury UMK |
• do grudnia 1973 r.: jak wyżej; • grudzień 1973–1990: – dzielnicowa rada narodowa – urząd dzielnicowy o strukturze wydziałowej oraz z jednostkami i zakładami dzielnicowymi • od 1990 r.; – delegatura Urzędu Miasta Krakowa |
221–234 oraz 713–732 | |
| A-P pomocniczy | przewodniczący rady i zarządu dzielnicy |
• rada dzielnicy • zarząd dzielnicy |
235–254 oraz 733–808 | |
* A – podział o charakterze administracyjnym
** A-P-S – podział o charakterze administracyjno-polityczno-sądowniczym
*** A-P – podział o charakterze administracyjno-politycznym
Zestawienie etapów – długotrwałość i czas względnej jednorodności
| Etap | Jednostki podziału | Lata obowiązywania | Liczba lat* obowiązywania | Liczba lat względnej jednorodności** | |
| pierwszy | 4 kwartały | od średniowiecza do 1794 r. | od pierwszego znanego wzmiankowania 598 | ||
| drugi | 4 cyrkuły | 1792; 1794 | 1 | 44 | |
| trzeci | 3 wydziały | 1794–1802 | 8 | ||
| czwarty | miasto i 3 wydziały | 1802–1811 | 9 | ||
| piąty | 4 gminy | 1811–1815 | 4 | ||
| szósty | 3 gminy | 1815–1816 | 1 | ||
| siódmy | 11 gmin miejskich | 1816–1837 | 21 | ||
| ósmy | 5 cyrkułów–obwodów | 1838–1855 | 17 | 115 | |
| dziewiąty | 3 obwody | 1855–1910 | 55 | ||
| dziesiąty | 4 obwody | 1910–1915 | 5 | ||
| jedenasty | 5 obwodów | 1915–1928 | 13 | ||
| dwunasty | 9 obwodów | 1928–1937 | 9 | ||
| trzynasty | 6 obwodów | 1938–1941 | 3 | ||
| czternasty | 10 obwodów | 1941–1951 | 10 | ||
| piętnasty | 10 obwodów i 1 dzielnica | 1951–1954 | 3 | ||
| szesnasty | 6 dzielnic | 1954–1972 | 18 | 36 | |
| siedemnasty | 4 dzielnice | 1973–1991 | 18 | ||
| osiemnasty | 18 dzielnic | od roku 1991 | do roku 2018 26 lat | ||
* Lata podano w zaokrągleniu, w konsekwencji zaokrąglone są lata także w kolumnie następnej.
** „Względna jednorodność”, a ściślej „jednorodność lub względna jednorodność” to na wysokim stopniu uogólnienia podobieństwo określonych etapów podziałów wewnętrznych miasta ze względu na ich charakter i funkcję oraz ustrojowe zbieżności jednostek tych podziałów. To kategoria określająca pokrewieństwo w obrębie pewnej grupy podziałów, wynikające przede wszystkim ze wspólnoty okresu historycznego, w którym podziały te były aktualne (nawet przy zróżnicowanych formacjach polityczno-ustrojowych w danym okresie). Takie uogólniające spojrzenie pozwala wyodrębnić uwidocznione w ostatniej kolumnie tabeli grupy podziałów (ich cezury czasowe w pewnym zakresie są umowne, dostosowane do lat podziałów):
• do roku 1794 kwartały stanowiące kategorię samą w sobie, przez wieki jednorodną;
• w latach 1792–1837 cyrkuły, wydziały, gminy i gminy miejskie względnie jednorodne przez funkcję polityczną i ówczesne rozwiązania ustrojowe poszukujące nowoczesnego kształtu, m.in. co do realizacji zasady trójpodziału władz;
• w latach 1838–1954 cyrkuły, od 1848 r. obwody względnie jednorodne przez przyznaną funkcję i usytuowanie wobec władz miejskich – pomimo różnic ustrojowych od czasów zaboru austriackiego po powojenne dziesięciolecie;
• w latach 1954–1991 dzielnice stanowiące zrównane z gminami podstawowe jednostki podziału terytorialnego kraju z organami władzy i administracji państwowej szczebla podstawowego, a przez to jednorodne;
• od roku 1991 jednorodne dzielnice miejskie, samorządowe, otwierające okres kolejny, trwający współcześnie.
