USTANOWIENIE, KONSTRUKCJA
Odrodzona w 1990 r. Rada Miasta Krakowa w kategorii najwyższych miejskich wyróżnień przejęła i praktykowała nadawanie godności honorowego obywatela miasta Krakowa – o tym była już mowa w pierwszej części tego tomu. Natomiast nie kontynuowała przyznawania odznaczenia „Za pracę społeczną dla Miasta Krakowa”, utworzonego w trzech klasach w 1957 r., aktualnego do 1990 r. (wcześniej, w okresie międzywojennym, nadawano odznakę „Za zasługi dla Miasta Krakowa”, w jeszcze głębszej perspektywie historycznej miasto praktykowało wybijanie indywidualnych medali dla uhonorowania zasłużonych postaci).
Zatem Rada Miasta Krakowa dysponowała wolnym polem dla ustanowienia krakowskiego odznaczenia, które wraz z honorowym obywatelstwem wypełniałoby kategorię najwyższych uhonorowań miejskich. I pole to wypełniła, ustanawiając w 1992 r. medal „Cracoviae Merenti” („Zasłużonemu dla Krakowa”).
Jest naszym kronikarskim obowiązkiem próba określenia, co dało asumpt Radzie Miasta Krakowa do powołania do życia tego medalu. Niestety, nie mówi o tym żadna dokumentacja magistratu. W tej sytuacji sięgnijmy do relacji bezpośredniego uczestnika wydarzeń – ponownie (por. s. 130) oddajmy głos przywoływanemu już wcześniej Kazimierzowi Barczykowi, pierwszemu przewodniczącemu nowej Rady Miasta Krakowa, relacjonującemu nadanie honorowego obywatelstwa Krakowa Sławomirowi Mrożkowi na pierwszym posiedzeniu odrodzonej RMK 8 maja 1990 r.:
Podjęta w pośpiechu uchwała zamknęła drogę nie tylko moim planom nadania Honorowego Obywatelstwa jako pierwszemu Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II. Do czego wszyscy byliśmy w istocie przekonani, jako do rzeczy najbardziej oczywistej, absolutnie uzasadnionej i koniecznej. […] Dla wybrnięcia z tej sytuacji zrodził się pomysł wręczenia polskiemu papieżowi specjalnie nowo ustanowionego w tym celu, najwyższego odznaczenia Samorządu Krakowa. 12 czerwca 1992 r. Rada podjęła uchwałę numer LIV/370/92 w sprawie ustanowienia Medalu Cracoviae Merenti za zasługi dla Miasta Krakowa. Uchwała wprowadzała dwie kategorie, czyli medale złote i srebrne, później dodano także medal brązowy. Postanowiono, że nagradzane nimi będą zarówno osoby, jak i instytucje. Założono jednocześnie, że jedyną osobą, która w przyszłości otrzyma Złoty Medal Cracoviae Merenti będzie Ojciec Święty Jan Paweł II (Barczyk 2021).
Jakikolwiek by nie był zaczyn, to faktem jest, że prace nad nowym odznaczeniem podjęto i ich efektem był nowy, miejski honor wprowadzony przywoływaną już uchwałą Rady Miasta Krakowa z 12 czerwca 1992 r. w sprawie ustanowienia Medalu „Cracoviae Merenti” za zasługi dla Miasta Krakowa, podjętą jeszcze za kadencji przewodniczącego Rady Kazimierza Barczyka.
Ustalono, że dwustronny medal będzie krążkiem o średnicy 24–34 mm, z herbem Krakowa i napisem CRACOVIAE MERENTI na awersie oraz wizerunkiem królowej Jadwigi wg portretu Jana Matejki i napisem HEDVIGIS REGINA POLONIAE PRINCEPS LITHUANIAE ET HERES RUSIAE na rewersie. Szczegółowy projekt miał zostać wyłoniony w drodze konkursu, którego późniejszym zwycięzcą, a zatem autorem końcowego kształtu medalu, został krakowski rzeźbiarz i medalier Kazimierz Adamski. Postanowiono, że odznaczenie będzie noszone na biało-niebieskiej wstążce na sposób, który miał normować przyszły regulamin. Medale miały być numerowane w obrębie klas, z cyfrą bitą na rancie.
Organem upoważnionym do przyznawania medalu została Rada Miasta Krakowa, działająca na wniosek powoływanej przez tę Radę na 6 lat Kapituły Medalu z prezydentem miasta jako jej przewodniczącym. Wedle ówczesnych założeń w składzie miały zasiadać, w miarę możliwości, osoby z grona już wyróżnionych odznaczeniem. Ustalono też limity przyznawania wyróżnienia: dla medalu złotego najwyżej 3 w ciągu 3 lat, dla medalu srebrnego najwyżej 6 rocznie.
Medal „Cracoviae Merenti” w konstrukcji przyjętej w roku 1992 kwalifikował się do kategorii orderów (w rozumieniu potocznym). Najbardziej widomym tu wyróżnikiem był sposób jego ekspozycji – uchwałą Rady Miasta uregulowano noszenie go na wstążce, typowe dla orderów było także zróżnicowanie na klasy oraz nazwanie kapitułą gremium uczestniczącego w procedowaniu. Sposób noszenia – na szyi lub przypięty do ubrania – miał określić regulamin, którego uchwalenie przy rychłej zmianie koncepcji stało się bezprzedmiotowe. Z bezpośredniej relacji przywoływanego już wcześniej ówczesnego radnego Antoniego Leona Dawidowicza, przewodniczącego Komisji Kultury i Ochrony Zabytków Rady Miasta Krakowa w latach 1992–1994, wynika, że na tamtym etapie przeważała wizja noszenia tego wyróżnienia w sposób w większości systemów orderowych przewidziany dla klasy komandora: przez mężczyzn na wstędze na szyi, natomiast przez kobiety na wstędze upiętej w kokardę, na lewej piersi.
Ta przyjęta już przez Radę konstrukcja medalu–orderu nie przetrwała roku. Oto Rada Miasta Krakowa uchwałą nr LXXX/512/93 z 2 kwietnia 1993 r. wprowadziła istotne zmiany do opisanej wyżej podstawowej uchwały z 1992 r. Przede wszystkim zlikwidowano zapis o noszeniu medalu na wstążce oraz podwojono jego średnicę – teraz miała ona liczyć sobie 60 mm. Zrezygnowano też z nazwy„Kapituła Medalu” na rzecz „Komisja Medalu”.
Tym samym dopiero co ustanowione odznaczenie „Cracoviae Merenti” utraciło charakter orderu i stało się sporej wielkości medalem wręczanym „do ręki”. Skąd ta zmiana? Jak wynika z relacji zastrzegającego sobie anonimowość uczestnika tamtych zdarzeń sprzed prawie 30 lat, trwały już wówczas przygotowania do uhonorowania medalem Jana Pawła II i zmiana ta była odpowiedzią Rady Miasta Krakowa na sugestię strony kościelnej, że akt wręczenia odznaczenia w etui do ręki byłby bardziej stosowny niż bezpośrednie operowanie przy papieskich szatach. Według przywołanej relacji konsultację w tej sprawię przeprowadził sekretarz miasta Mieczysław Pieronek z bp. Tadeuszem Pieronkiem (swoim bratem). Zatem formuła medalu została od razu zmieniona i tak już zostało.
Wspomniano wyżej o Komisji Medalu wnioskującej do Rady Miasta Krakowa w przedmiocie przyznania odznaczenia. Z mocy uchwały RMK z 1992 r. w skład gremium wchodził jako przewodniczący urzędujący prezydent miasta, natomiast członków Rada powołała po raz pierwszy uchwałą nr XCII/608/93 z 10 września 1993 r., wskazując, także instytucjonalnie, metropolitę krakowskiego oraz rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od tego czasu skład ten jest niezmienny; obowiązująca 6-letnia kadencja komisji została w 2006 r. zniesiona nowelą do uchwały RMK z 1992 r.
Pierwszy skład Komisji Medalu w osobach prezydenta miasta Józefa Lassoty, abp. metropolity Franciszka Macharskiego i rektora UJ prof. Andrzeja Pelczara złożył wniosek do Rady Miasta Krakowa, a Rada działająca pod przewodnictwem radnego Tadeusza Kołaczyka podjęła 24 września 1993 r. uchwałę w sprawie przyznania Jego Świątobliwości Papieżowi Janowi Pawłowi II medalu „Cracoviae Merenti”. Był to złoty medal z numerem 1, jednocześnie pierwszy medal w ogóle – inaugurujący nadawanie tej nowej miejskiej godności.
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Umocowanym w Statucie Miasta Krakowa najwyższym miejskim odznaczeniem jest medal „Cracoviae Merenti”. Jest to okrągły medal o średnicy 60 mm, na awersie z herbem Krakowa umieszczonym na renesansowej tarczy oraz napisem: CRACOVIAE MERENTI (w tłumaczeniu z łaciny ZASŁUŻONEMU DLA KRAKOWA), na rewersie z wizerunkiem królowej Jadwigi według portretu Jana Matejki z lat 1890–1892 oraz napisem: HEDVIGIS REGINA POLONIAE PRINCEPS LITHUANIAE ET HERES RUSIAE (w tłumaczeniu z łaciny: JADWIGA KRÓLOWA POLSKI, KSIĄŻĘ LITWY I DZIEDZIC RUSI). Rysunek medalu jest identyczny dla wszystkich jego trzech klas: złotej, srebrnej i brązowej; projekt autorstwa krakowskiego rzeźbiarza i medaliera Kazimierza Adamskiego.
Medale są numerowane w obrębie wymienionych wyżej klas, kolejny numer wybijany jest na rancie krążka. Pierwszy medal złoty z numerem 1, otrzymał w 1993 r. papież Jan Paweł II. Srebrny medal z numerem 1 otrzymał w tym samym roku Krzysztof Penderecki, zaś brązowy z numerem 1 przyznano w 1998 r. Kazimierzowi Fugielowi.
Reprodukcja oryginału uchwały RMK z 1993 r. przyznającej pierwszy złoty medal „Cracoviae Merenti”, jednocześnie pierwszy przyznany bez względu na klasę tego medalu – otwarcie historii najwyższego współczesnego odznaczenia miasta Krakowa i pocztu laureatów.
Akt wręczenia laureatowi medalu i towarzyszącego mu dyplomu przez delegację miejską nastąpił w Watykanie już 24 października tegoż 1993 roku.
Jeszcze w tym samym 1993 roku uchwałą z 10 grudnia Rada Miasta Krakowa nadała odznaczenie „Cracoviae Merenti” prof. Krzysztofowi Pendereckiemu – był to srebrny medal z numerem 1, drugi z w ogóle nadanych. Sięgnijmy do pozyskanego z Archiwum Zakładowego UMK stenogramu z tej właśnie sesji RMK, do fragmentu zapisu referowanego przez prezydenta Józefa Lassotę wniosku dotyczącego Krzysztofa Pendereckiego:
Pojawiła się propozycja, ażeby uhonorować tego Obywatela Krakowa, najpierw ażeby przyznać, ażeby Rada przyznała Honorowe Obywatelstwo, później został złożony wniosek przez Fundację Promocji Kultury Miasta Krakowa na moje ręce, wniosek o przyznanie Panu Krzysztofowi Pendereckiemu Srebrnego Medalu Cracoviae Merenti Nr 1.
Z zapisu tego wynika, że procedowano kwestię honorowego obywatelstwa dla Krzysztofa Pendereckiego, co związane było z jubileuszem 60-lecia urodzin, i że w pewnym momencie uznano, że lepiej będzie przyznać mu medal
„Cracoviae Merenti”, co też uczyniono. Zamiany honorowego obywatelstwa na odznaczenie dokonano w trybie pilnym, wręczenie nastąpiło tego samego dnia wieczorem w Teatrze im. Juliusza Słowackiego. Honorowe obywatelstwo Krakowa Krzysztof Penderecki otrzymał 20 lat później, w 2013r.
Rada Miasta Krakowa już przy początkowych nadaniach zadbała o wysokie znaczenie medalu. Oczywiście o jego sile decyduje postać Karola Wojtyły – papieża Jana Pawła II, ale także nazwiska pierwszych laureatów srebrnego medalu: Krzysztofa Pendereckiego (1993), Karoliny Lanckorońskiej (1995), Andrzeja Wajdy i Krystyny Zachwatowicz-Wajdy (1995), Jerzego Turowicza (1995) czy Jerzego Wyrozumskiego (1995) już na początku usytuowały to odznaczenie wysoko i skutecznie wyznaczyły pułap na kolejne dekady. Zadbano też o wyłączność Jana Pawła II jako laureata złotego medalu – przyznawano tylko medale srebrne. Tę praktykę formalnie utrwalono uchwałą nr LXXXIV/795/97 RMK z 4 czerwca 1997 r. zawierającą zapis, że medal: Złoty – przyznany uchwałą […] z dnia 24 września 1993 r. Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II pozostaje jedynym Złotym Medalem „Cracoviae Merenti” przyznanym osobie.
Zawsze powstaje kłopot, gdy sprawa indywidulna pozostaje w splocie ze sprawą systemową. Podane wyżej wykluczenie możliwości uhonorowania kolejnej osoby złotym medalem spowodowało swego rodzaju załamanie całej konstrukcji zróżnicowanych klas odznaczenia. Dostrzegli to radni i już niebawem uchwałą RMK nr CIII/954/98 z 7 stycznia 1998 r. wprowadzili jego trzecią klasę – medal brązowy.
Od opisanych zmian z lat 1997 i 1998 podstawowa uchwała z 1992 r. nie była nowelizowana w kwestiach zasadniczych. W roku 2006 zniesiono kadencyjność Komisji Medalu, o czym już wspomniano, nadto w zasadzie w każdej kadencji Rady Miasta Krakowa korygowane są limity medali w trzech klasach do przyznania w danej kadencji – limity te są samoograniczeniem czynionym przez Radę dla ochrony odznaczenia przed inflacją, wymagają jednak elastycznego dostosowywania do aktualnej sytuacji i potrzeb.
