W roku 2010 ukazał się Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010). Kraków doczekał się pełnego – na miarę zachowanych źródeł – spisu swoich rządców, wzbogaconego o notki biogramowe i kontekst historyczno-ustrojowy. Ale przecież zdecydowana większość z siedmiuset ośmiu zestawionych w poczet postaci rządziła Krakowem terytorialnie innym niż współczesny. Przez wieki był to tylko Stary Kraków w obrębie dzisiejszych Plant, obrastający w przedmieścia, z których szereg w różny sposób usamodzielniało się, przybierając postać czy to odrębnego miasta satelickiego, czy to jurydyki ze swoim wójtowsko-ławniczym samorządem, czy później gminy rządzącej się w ramach rozwiązań autonomicznych. Stary Kraków rozrastał się, wchłaniając kolejne sąsiadujące, zorganizowane jednostki osiedleńcze, w ich miejsce pojawiali się nowi, samodzielni administracyjnie sąsiedzi, dzielący z czasem historię swoich poprzedników – i tak aż do ostatnich regulacji granic Krakowa: tej dużej z 1973 roku i tej małej z roku 1986.
I tak oto mamy na kartach historii królewskie miasta: Kazimierz z przedmieściem Stradom i Kleparz z przekraczającą czterysta pięćdziesiąt lat samodzielnością, cesarskie miasto Podgórze z ponad stu trzydziestoletnią niezależnością, w większym lub mniejszym stopniu samorządzące się przez całe wieki jurydyki (wśród nich Garbary, Smoleńsk wielkorządowy i duchowny, Wesoła, Lubicz, Retoryka, Groble, Pędzichów czy Szlak) i wiekowe wsie podkrakowskie, z czasem przybierające postać zorganizowanych gmin (Czarna Wieś z Kawiorami, Dębniki z Rybakami, Grzegórzki-Piaski, Krowodrza, Łobzów, Nowa Wieś Narodowa, Półwsie Zwierzynieckie, Zakrzówek z Kapelanką, Zwierzyniec, Dąbie, Ludwinów, Płaszów).
Są to dobrze znane nie tylko nam, krakowianom, nazwy, po części zresztą przeniesione i utrwalone w nazwach dzisiejszych dzielnic, ulic i placów. Owe ówczesne miasta i miejscowości w trakcie swojego długiego życia toczącego się obok Krakowa w naturalny sposób współtworzyły metropolitalne miasto, a z czasem, po włączeniu w granice Krakowa, budowały go w wymiarze nie tylko terytorialnym, ale przede wszystkim społecznym, gospodarczym i kulturowym. W konsekwencji nie sposób więc pominąć w opisie dziejów współczesnego Krakowa przyłączanych w ciągu wieków miejskich i wiejskich „sąsiadów” z ich liderami na czele.
Prezentowany tom jest zatem dopełnieniem przywołanego na wstępie Pocztu, ściśle „krakowskiego”, bo ograniczonego do formalnie pojmowanych granic miasta, zmieniających się na poszczególnych etapach dziejowych. W tym tomie oddajemy pamięć tym, którzy stali na czele odrębnych, samodzielnych jednostek administracyjnych, dopiero z czasem włączonych do Krakowa – burmistrzom, wójtom i naczelnikom miast, jurydyk i gmin przyłączonych do niego do roku 1915.
Granice Krakowa przesuwały się wielokrotnie, jednak tylko kilka z tych zmian miało znaczenie zasadnicze: pod koniec XVIII wieku, gdy przyłączono Kazimierz i Kleparz oraz jurydyki, na początku XX wieku, gdy włączono do Krakowa Podgórze i szereg gmin okalających miasto, następnie podczas okupacji niemieckiej, wreszcie w czasie budowy Nowej Huty oraz w ramach reformy administracyjnej kraju w latach siedemdziesiątych XX wieku. Dwie pierwsze z wymienionych zmian miały wymiar wręcz fundamentalny: z końcem XVIII wieku zlikwidowano układ aglomeracyjny korzeniami sięgający średniowiecza, natomiast z początkiem wieku XX stworzono i w całości zrealizowano przestrzenno-urbanistyczną wizję nowoczesnego miasta. To epokowe dzieło prezydenta Juliusza Lea, nie bez powodu nazwane Wielkim Krakowem, stanowi najbardziej zasadną cezurę czasową dla oddawanego tomu. Nie jest też przypadkiem, że ukazuje się on w roku 2013, w stulecie zawarcia układu połączeniowego Krakowa z Podgórzem – aktu wieńczącego tworzenie Wielkiego Krakowa. W ślad za tym galicyjski Sejm Krajowy podjął stosowną ustawę, w 1914 roku uzyskała ona sankcję monarszą, a formalne wejście w życie rozwiązań prawnych i krakowsko-podgórskie uroczystości połączeniowe odbyły się w 1915 roku. Niech więc ten tom niesie w sobie także upamiętnienie tamtego, sprzed stu lat, sukcesu rozwojowego miasta – Wielkiego Krakowa.
Zapraszam do poznania tych postaci, które mocą swojej władzy kształtowały odrębne ośrodki współtworzące dziś nasz dwudziestopierwszowieczny Kraków.
Jacek Majchrowski
Prezydent Miasta Krakowa
