Kościelniki

Dawna wieś po lewej stronie Wisły, obecnie we wschodniej części miasta Krakowa, około  18 km od jego centrum, nad Potokiem Kościelnickim, sąsiadująca z Węgrzynowicami,  Wróżenicami, leżącymi do dziś poza granicą Krakowa Tropiszowem i Pobiednikiem  Wielkim (w latach 1815–1918 była tu granica najpierw Rzeczypospolitej Krakowskiej, następnie  między austriacką Galicją a Królestwem Polskim – kongresowym), dalej z Wolicą,  Przylaskiem  Wyciąskim i Wyciążem oraz z Ruszczą (od 1951 roku z Krakowem). Przy Kościelnikach ukształtowały  się przysiółki i osady: Cło, Górka Kościelnicka, Stanisławowice (Stanisławice), Zagrody.

  W najstarszej znanej wzmiance, pochodzącej z 1369 roku, nazwa wsi odnotowana  w brzmieniu Cosczelnyky. W innych dawnych zapiskach: Kosczelniki (1381), Cosczelec (1384),  Kosczelecz (1404), Quoscelniki (1426), Kosczelnyky (1470). Nazwa wsi pochodząca od wyrazu  „kościelniki” oznaczajacego ludzi pełniących służbę w kościele lub dla kościoła.

  Wieś należała do parafii pw. Wszystkich Świętych w Górce Kościelnickiej. W godle pieczętnym  z XIX wieku i okresu II Rzeczypospolitej przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

  Kościelniki lokowane były na prawie niemieckim przed rokiem 1420, za panowania króla  Władysława Jagiełły. Wytyczono wówczas centrum osady w rejonie dzisiejszych ulic Pysocice  i Dybowskiego, tam też powstał folwark, a później w jego miejsce pałac. W XIX wieku odnotowywano  nazwy pól i rejonów wsi: Miejscowa, Ploszyny (Plosciny), Mszalno, Palonek, Duża  Górka, Wołownik, Pysonce, Lelito, Swinno.

  Historycznie wieś była własnością szlachecko-magnacką. W 1384 roku stanowiła własność  Stanisława Strasza z Białczewa, w latach 1470–1480 Mikołaja Strasza, od roku 1489  Krzesława z Kurozwęk. W XVII wieku należała do Lubomirskich, w pierwszej połowie  XVIII wieku do Morsztynów, w latach 1773–1945 znajdowała się w rękach Wodzickich.

  Przed rozbiorami gromada Kościelniki należała do powiatu proszowickiego, po roku 1795  znalazła się jako gmina w austriackim cyrkule krakowskim. Po epizodzie przynależności  do Księstwa Warszawskiego, od 1815 roku w Rzeczypospolitej Krakowskiej jako gromada  w gminie okręgowej Kościelniki, od 1838 roku w dystrykcie Mogiła. W roku 1846 wieś powróciła  jako gromada (od 1856 roku gmina) pod zabór austriacki. Od 1866 roku miała status  gminy jednostkowej, należała do powiatu krakowskiego – stan ten przetrwał do czasów  II Rzeczypospolitej, do roku 1933. W 1934 roku wieś przemianowana została na gromadę  i włączona w skład gminy zbiorczej Ruszcza. Nie uległo to zmianie (także w okresie okupacji  niemieckiej) do roku 1954, kiedy to Kościelniki objęto wielowioskową gromadą Wyciąże,  nadając im status wsi (od 1958 roku stanowiącej sołectwo), w powiecie proszowickim, od  1956 roku ponownie w krakowskim – co obowiązywało do 1972 roku.

  W roku 1973 wieś Kościelniki wyłączona została ze struktury ustrojowej powiatu krakowskiego  i włączona do granic miasta Krakowa, do dzielnicy administracyjnej Nowa Huta.

  Obecnie tereny tej dawnej wsi stanowią część dzielnicy samorządowej XVIII Nowa Huta.

Ze Słownika geograficznego z lat 1880–1902:

Kościelniki, wieś, w pasie granicznym Galicyi z Królestwem Polskiem, nad potokiem Kościelnickim.  Obejmuje 3 znaczne przysiołki: 1) na północy Górkę Kościelnicką, 2) na zachodzie  Stanisławice, 3) na południu Cło. W północnej stronie wznosi się góra Wróżenice  (248 m.). W roku 1869 było domów w Cle 10, w Górce Kościelnickiej 18, w   Kościelnikach  33, w Stanisławicach 76, razem 131, a mieszkańców w Cle 58, w Górce Kościelnickiej 140,  w Kościelnikach 216, w Stanisławicach 465, razem 879. Szkoła 1-klasowa o 1 nauczycielu.