„Kraków stał się prawdziwie wolnym miastem państwa polskiego. Odtąd rada miejska królewskiego stołecznego wolnego miasta Krakowa obradować ma li tylko w interesie mieszkańców tego miasta i li tylko dla dobra państwa polskiego. Niechajże te wielkie zadania, które nas czekają, jako gospodarzy i rządców ukochanego Krakowa, dziś faktycznego ośrodka twórczej pracy narodowej, zastaną nas w zgodzie i w najgorętszej chęci oddania wszystkich sił naszych dla Ojczyzny” (z przemówienia prezydenta Jana Kantego Federowicza wygłoszonego podczas posiedzenia Rady Miejskiej 7 listopada 1918 roku; za „Dziennikiem Rozporządzeń dla stół. król, miasta Krakowa”, rok 1918, nr 11).
Kraków był jednym z pierwszych polskich miast wyzwolonym spod władzy zaborczej. W gmachu Magistratu 31 października 1918 roku Austriacy oddali władzę w mieście, którą przejęła Polska Komisja Likwidacyjna — gremium złożone z 23 posłów polskich do parlamentu austriackiego i Sejmu Krajowego, utworzone dla likwidacji władzy austriackiej w Galicji Zachodniej i docelowo całym zaborze. Powstały też inne ogniska państwowotwórcze — w Warszawie rolę tę przejęła Rada Regencyjna zarządzająca Królestwem Polskim, w Lublinie starał się o to „rząd lubelski” Ignacego Daszyńskiego reprezentujący lewicę socjalistyczną. Ostatecznie przybyły do Warszawy w listopadzie 1918 roku brygadier Józef Piłsudski przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej, a inne ośrodki, w tym Polska Komisja Likwidacyjna, podporządkowały się utworzonemu przez niego rządowi.
W tych burzliwych miesiącach końca wojny, kształtowania się nowej mapy politycznej Europy i tworzenia po latach zaborów polskiej państwowości, w Krakowie władze miasta funkcjonowały normalnie. Pracowała Rada Miasta przywrócona do działania po okresie jej zawieszenia od listopada 1914 roku do lipca 1916 roku.Już 7 listopada 1918rada podjęła ważką politycznie i społecznie zmianę w Statucie gminy wprowadzającą IV koło wyborcze dla pełnoletnich obywateli miasta płci męskiej, zamieszkujących w Krakowie przynajmniej od dwóch lat, a do tej pory pozbawionych praw wyborczych. Oznaczało to jednocześnie zwiększenie składu Rady o kolejne 24 osoby, czyli do liczby 127 radców. Zmiana w Statucie została zatwierdzona przez Polską Komisję Likwidacyjną, działającą tu jako instancja rządowa. Atmosferę tamtych chwil oddaje podjęta w grudniu 1918 roku w trybie nagłym uchwała stwierdzająca: „Rada miasta Krakowa zanosi uroczysty protest przeciw pogwałceniu przez Rząd warszawski godła państwowego i zwraca się do tego Rządu z wezwaniem, aby rozporządzenie usuwające koronę z herbu państwowego bezzwłocznie cofniętym zostało” (był to przyczynek do sporu, czy w systemie republikańskim orzeł może być wyposażony w królewski atrybut).
W tym też czasie decydował się kształt ustrojowy Odrodzonej Rzeczypospolitej, zatem i przyszłe oblicze samorządu, także krakowskiego.
Podpisany 22 listopada 1918 roku przez Naczelnika Józefa Piłsudskiego dekret „o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej” przesądzał o republikańskiej formie odrodzonego państwa i przyznawał najwyższą władzę Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa, wyposażonemu w możliwość wydawania dekretów i ustanawiania rządu (pierwsze gabinety: Ignacego Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, Ignacego Jana Paderewskiego).
Pierwsze wybory, przeprowadzone w styczniu 1919 roku na podstawie demokratycznej, pięcioprzymiotnikowej (głosowanie powszechne, bezpośrednie, tajne, równe i proporcjonalne) ordynacji, wyłoniły jednoizbowy Sejm Ustawodawczy. Uchwalił on 20 lutego 1919 roku tzw. Małą Konstytucję. Aktem tym powierzono Józefowi Piłsudskiemu dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa, jednak w znacznej mierze podporządkowując ten urząd Sejmowi (co było wyrazem siły politycznej endeckiego Związku Ludowo-Narodowego, w praktyce nie zmieniło to jednak dominującej pozycji Naczelnika).
17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, zwaną potocznie „Konstytucją marcową” Był to akt fundamentalny, kompleksowo i nowocześnie kształtujący ustrój państwa — do rozwiązań w nim zawartych będą w przyszłości nawiązywać kolejne ustawy konstytucyjne, do czasów obecnych włącznie. Konstytucja ta przyjmowała w dużej mierze model ustroju III Republiki francuskiej, nawiązując do konstytucjonalizmu zachodnioeuropejskiego państwa liberalno-demokratycznego. Wprowadzała między innymi zasady: zwierzchnictwa narodu, republikańskiej formy rządów, demokracji przedstawicielskiej, podziału władzy, rządów parlamentarno-gabinetowych i samorządności; ta ostatnia oznaczała decentralizację i udział obywateli (wspólnot lokalnych) w zarządzaniu państwem i życiem publicznym.
Na mocy tej konstytucji powstał dwudzielny model administracji publicznej, na którą składała się administracja państwowa (rządowa) oraz administracja samorządowa. Ta ostatnia przejmowała od administracji państwowej obszary spraw do własnej gestii (zadania zlecone) oraz pozostawała pod prawnie ograniczonym nadzorem tejże państwowej administracji.
Zamach stanu dokonany przez Józefa Piłsudskiego w maju 1926 roku (tzw. przewrót majowy) skutkował między innymi uchwaleniem w sierpniu tego roku noweli do Konstytucji marcowej. Wzmocniona została władza wykonawcza, sprawowana przez prezydenta i rząd. Spór o władzę na linii parlament-rząd przebiegał na spolaryzowanej scenie politycznej, na której ścierały się piłsudczykowski, sanacyjny Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem Z opozycyjnymi: Centrolewem, broniącym demokracji parlamentarnej sojuszem partii centrowych i lewicowych, oraz endecją - nacjonalistyczną Narodową Demokracją Romana Dmowskiego.
Wkrótce państwo liberalne zostanie zastąpione państwem solidarystycznym, w którym w relacji „jednostka-naród-państwo” to ostatnie osiągnie prymat, a w jego ramach na czoło wysunie się „jednolita i niepodzielna władza prezydenta”. 23 kwietnia 1935 roku Sejm uchwalił nową konstytucję, określaną mianem „Konstytucji kwietniowej”. W wyniku przyjęcia przez tę konstytucję idei nowego, silnego państwa, zrezygnowano z podziału władz i systemu parlamentarno-gabinetowego na rzecz autorytarnej zasady koncentracji i centralizacji władzy, ostatecznie ulokowanej w urzędzie prezydenta.
W odniesieniu do samorządu Konstytucja kwietniowa przekreśliła zasadę dwudzielności administracji publicznej, wyraźnie wyodrębniającej administrację samorządową od administracji państwowej (rządowej). Samorząd uznany został za część składową administracji państwowej, wydzieloną dla „urzeczywistniania zadań administracji państwowej w zakresie potrzeb miejscowych”. Oznaczało to otwarcie drogi do pełniejszego podporządkowania samorządu administracji rządowej aktami wykonawczymi, czego już jednak do wybuchu wojny nie zdołano uczynić.
W II Rzeczypospolitej przez cały okres jej istnienia obowiązywał trójstopniowy podział terytorialny państwa na województwa, powiaty oraz gminy wiejskie i miejskie. Województwo krakowskie utworzone zostało na mocy ustawy „o tymczasowej organizacji byłego zaboru austriackiego" z grudnia 1920 roku. Przyjęto zatem model obowiązujący w Królestwie Polskim (Kongresowym), odrzucając czterostopniowy podział niemiecki i dwustopniowy podział austriacki.
W tych ogólnopaństwowych ramach ustrojowo-prawnych kształtował się przez dwudziestolecie międzywojenne ustrój władz miejskich Krakowa:
-Ostatnie dla tego etapu dziejowego wybory do krakowskiej Rady Miejskiej odbyły się w 1914 roku. Aż do jej rozwiązania w lutym 1931 roku skład był odnawiany różnymi drogami: po połączeniu z Podgórzem 18 podgórskich radców zasiadło w poszerzonej do 103 członków Radzie z nominacji Namiestnika Galicji, w roku 1918 kolejnych 24 radców zostało desygnowanych do rady przez partie polityczne, praktykowano dokooptowywanie osób, które w ostatnich wyborach uzyskały najwyższe miejsca niemandatowe, utrzymywano też długotrwałe wakaty.
Przeszkodą w rozpisaniu wyborów była przestarzała, niedemokratyczna ordynacja wyborcza zawarta w ciągle obowiązującym Statucie miasta z 1901 roku. Zawierała ona zasadę wyborów w kołach (kuriach) wyznaczanych według cenzusu majątkowego lub wykształcenia, przy jednoczesnym pozbawieniu praw wyborczych kobiet - łamało to przyjmowaną już powszechnie, a utwierdzoną konstytucyjnie zasadę równości wyborów. Radcy Polskiej Partii Socjalistycznej podnosili niereprezentatywność rady nieodnawianej w drodze wyborów, zarzucali, że „dotychczasowa większość Rady Miejskiej złożona z przedstawicieli mieszczaństwa, tzw. demokracji polskiej i konserwatystów, w zupełności się przeżyła” - opracowany przez nich w 1919 roku projekt nowej ordynacji do krakowskiego samorządu nie trafiłjednak pod obrady Sejmu. Jednocześnie w Radzie marginalnie reprezentowane były stronnictwa, które wygrały w 1922 roku wybory do Sejmu (chrześcijańska i narodowa demokracja — 8 radców na 127 miejsc).
-W tych okolicznościach w lipcu 1924 roku, bezpośrednio po śmierci prezydenta Jana Kantego Federowicza, przed upływem statutowego terminu wyboru nowego prezydenta, wojewoda krakowski rozwiązał Radę Miejską. Ustanowił jednocześnie komisarza rządowego w osobie wicewojewody Zdzisława Wawrausha. Na urzędach pozostawiono 3 dotychczasowych wiceprezydentów, przy jednoczesnym powołaniu Rady Przybocznej - 36-osobowego ciała doradczego komisarza. Po roku kolejnym komisarzem został Witold Ostrowski, długoletni radca miejski. W międzyczasie rozwiązana rada wniosła rekursdo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zarzucając bezprawność decyzji wojewody. Ministerstwo rekurs odrzuciło, co rada zaskarżyła do Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Trybunał uchylił orzeczenie Ministerstwa nieuwzględniające rekursu, podnosząc wadliwość postępowania i brak podstaw w Statucie miasta.
Tym samym z początkiem 1926 roku Rada Miejska została reaktywowana; misja komisarza rządowego wygasła, a Rada Przyboczna została odwołana. Pełnienie obowiązków prezydenta miasta przyjął wiceprezydent Józef Sarę, który wcześniej w tej roli wystąpił tuż przed ustanowieniem komisarza Wawrausha. 19 czerwca 1926 roku Rada Miejska wybrała na prezydenta miasta Karola Rollego, dotychczasowego wiceprezydenta. Na sesji rady podkreślano, że następuje pierwsze zaprzysiężenie prezydenta Krakowa od wskrzeszenia Państwa Polskiego.
-Reaktywowana Rada Miejska przetrwała cztery i pół roku. Zaostrzenie kursu politycznego przez obóz sanacyjny po rozbiciu Centrolewu spowodowało powrócenie do kwestii krakowskiej Rady Miejskiej o galicyjskim rodowodzie. W lutym 1931 roku wojewoda ponownie rozwiązał krakowską radę. W uzasadnieniu tej decyzji podniósł nieobsadzenie 1/3 składu, wysoką absencję na posiedzeniach i niewywiązywanie się z obowiązku przedkładania władzy nadzorczej sprawozdań z realizacji budżetu. Wykonywanie zadań należących według Statutu miasta do rady wojewoda powierzył prezydentowi i wiceprezydentom, ustanawiając jednocześnie jako organ doradczy 70-osobową Radę Przyboczną. Rada Przyboczna wyposażona została w kompetencje nadzorcze przysługujące rozwiązanej radzie, co budziło wątpliwości co do jej rzeczywistego charakteru - czy jest ciałem stanowiącym czy doradczym.
W efekcie sporów na tle kompetencyjnym po 3 miesiącach, w czerwcu 1931 roku, w miejsce Rady Przybocznej powołany został nowy organ przejściowy, w postaci Tymczasowej Rady Miejskiej. Liczyła ona określonych Statutem miasta 127 członków, wyposażona została w pełne kompetencje przewidziane dla Rady Miejskiej pochodzącej z wyboru. W składzie powołanym przez wojewodę znalazły się wyłącznie osoby związane z Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem (poza składem pozostali zatem przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej, chadecji czy też Narodowej Demokracji). Powołane zostały do składu kobiety, wbrew zapisom Statutu i zawartej w nim ordynacji.
Niebawem prezydent Karol Rolle złożył rezygnację i w lipcu 1931 roku urząd prezydenta Tymczasowa Rada powierzyła jednogłośnie Władysławowi Belinie-Prażmowskiemu, byłemu legioniście, twórcy i dowódcy kawalerii legionowej, pułkownikowi Wojska Polskiego. Po półtora roku na życzenie marszałka Józefa Piłsudskiego został mianowany wojewodą lwowskim, a na prezydenta miasta wybrano w lutym 1933 roku Mieczysława Kaplickiego, lekarza spoza składu Tymczasowej Rady Miejskiej.
-23 marca 1933 roku uchwalona została węzłowa dla samorządności lokalnej ustawa„o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego” — pomimo zastrzeżenia w nazwie o fragmentaryczności zmian, w rzeczywistości regulowała ona kompleksowo i jednolicie dla kraju (poza województwem śląskim posiadającym status autonomiczny) organizację samorządu gminy wiejskiej, miasta i powiatu. W rezultacie nazwano ją „ustawa scaleniową”, a proces jej wdrażania „unifikacją samorządu”. Według tej ustawy organami uchwałodawczymi i kontrolującymi w gminach wiejskich były rady gminne, w miastach rady miejskie, a w powiatowych związkach samorządowych rady powiatowe.
Organami zarządzającymi i wykonawczymi stały się odpowiednio zarządy gminne, zarządy miejskie i wydziały powiatowe. Na czele zarządu gminnego stał wójt, zarządu miejskiego burmistrz, ale w miastach wydzielonych z powiatów (a taki status miał Kraków) - prezydent. W powiecie zarówno radą, jak i wydziałem kierował starosta. Kadencja wszystkich organów samorządowych trwała 5 lat. Czynne prawo wyborcze przysługiwało każdemu obywatelowi bez względu na płeć, po ukończeniu 24. roku życia - zamieszkałemu na danym obszarze co najmniej od roku i niepozbawionemu praw wyborczych do Sejmu. Wybieranymi do organów samorządowych mogli być obywatele polscy po ukończeniu 30, roku życia, władający językiem polskim w mowie i piśmie.
Samorząd realizował zadania własne (poszczególne działy życia publicznego związane z funkcjonowaniem gminy-miasta) oraz poruczone przez władze rządowe (między innymi egzekwowanie podatków, prowadzenie ksiąg stanu cywilnego, czynności statystyczne, zadania z zakresu spraw wojskowych i policyjnych). Obowiązywała zasada domniemania właściwości organów wykonawczych, a w tych ramach właściwości ich przewodniczących. Ograniczało to kompetencje organów stanowiących (uchwałodawczych). Nadzór nad organami samorządowymi gmin wiejskich i miast niewydzielonych z powiatów realizowali starostowie, dla miast wydzielonych — wojewodowie. Wojewodowie mieli prawo rozwiązywania rad i zarządów w gminach wiejskich i miastach niewydzielonych z powiatów. W miastach wydzielonych Z powiatów prawo to przysługiwało ministrowi spraw wewnętrznych. Odrębne regulacje prawne dotyczyły miasta stołecznego Warszawy.
Na szczeblu wojewódzkim samorząd nie funkcjonował (oprócz województw poznańskiego i pomorskiego) — istniały tylko wprowadzone w 1928 roku przy wojewodach organy kolegialne w postaci rad wojewódzkich i wydziałów wojewódzkich. Miały one charakter opiniodawczy, działały pod przewodnictwem wojewody. Miały stanowić ogniwo przejściowe do samorządu wojewódzkiego, którego jednak nie powołano.
-W grudniu 1933 roku przeprowadzono pierwsze od odzyskania niepodległości wybory do krakowskiej Rady Miejskiej, wybory oparte o pięcioprzymiotnikową ordynację, bez podziału wyborców na zróżnicowane cenzusami koła—kurie. Rada liczyła 64 radnych, przewagę uzyskali przedstawiciele bloku sanacyjnego, kandydujący z list Bezpartyjnego Bloku Pracy Gospodarczej i Żydowskiego Bezpartyjnego Bloku Współpracy Gospodarczej. W mniejszości pozostawali radni wybrani z list endecko-chadeckiego Bloku Obrony Chrześcijańskiego Krakowa i Socjalistycznej Listy Robotniczej.
Rada Miasta, będąca teraz wyłącznie organem uchwałodawczym i kontrolującym, bez atrybucji wykonawczych, w styczniu 1934 roku wybrała Zarząd Miasta złożony z prezydenta, 3 wiceprezydentów i 7 ławników. Prezydent i wiceprezydenci byli zawodowymi członkami zarządu, wybranymi na okres 10 lat. Pierwszym prezydentem miasta wybranym pod rządami „ustawy scaleniowej” został Mieczysław Kaplicki, sprawujący ten urząd już wcześniej - z wyboru poprzedniej rady, tymczasowej. Instytucja ławników stanowiła novum. Tworzyli oni czynnik niezawodowy w zarządzie, wybierani byli na 5-letnie kadencje. Mieli brać udział w posiedzeniach kolegium zarządu oraz w posiedzeniach komisji wyłonionych przez radę, jak też opracowywać i referować sprawy zlecane przez prezydenta.
-W całym okresie II Rzeczypospolitej obszar miasta utrzymywał się w granicach ustalonych w wyniku połączenia Krakowa z Podgórzem w 1915 roku. Aktualny był podział miasta na ukształtowane wtedy 22 dzielnice katastralne (dopiero po kolejnym poszerzeniu granic miasta w 1941 roku ilość ich wzrośnie do 52). Zmianie uległ natomiast podział miasta na obwody o charakterze administracyjnym, gdzie ulokowany był pomocniczy aparat Zarządu Miasta. Liczba tych obwodów wzrosła z 5 do 6, rozbudowano też administrację pomocniczą.
W 1936 roku wydanym przez Zarząd Miejski zarządzeniem „o organizacji i zakresie działaniaMiejskich Urzędów Obwodowych” w miejsce dotychczasowych komisarzy obwodowych i komisariatów obwodowych wprowadzono nowe jednostki - Miejskie Urzędy Obwodowe z kierownikami na czele, podporządkowane pod względem organizacyjnym i personalnym dyrektorowi Zarządu Miejskiego, a pod względem administracyjnym właściwym działom tego zarządu. Przewidziano możliwość tworzenia ekspozytur Miejskich Urzędów Obwodowych, podległych kierownikowi macierzystego urzędu obwodowego. W ramach tej struktury realizowane były zadania zlecane przez Zarząd Miasta, związane głównie z obsługą mieszkańców i administrowaniem w takich sprawach komunalnych, jak gospodarcze, targowe, sanitarno-porządkowe, budowlane, drogowe, przemysłowe. Szczególnym obowiązkiem było czuwanie nad nienaruszalnością własności gminnej i stanem nieruchomości miejskich. Zakres działania i kompetencje były szerokie, personel coraz liczniejszy - Miejskie Urzędy Obwodowe zyskały sobie potocznie używane miano „małych magistratów”.
-W wyniku wyborów przeprowadzonych w grudniu 1938 roku wyłoniona została 72-osobowa Rada Miejska z dominującą siłą polityczną przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej i Klasowych Związków Zawodowych. Umocniło swoją pozycję Stronnictwo Narodowe, natomiast porażkę poniósł obóz sanacyjny. Powstały układ polityczny doprowadził do impasu przy wyborze prezydenta — zgłaszany na kolejnych posiedzeniach kandydat PPS Zygmunt Żuławski nie zdobywał wymaganej większości głosów (kandydat ten zostanie w 1944 roku prezydentem nominatem w ramach struktury Państwa Podziemnego, lecz prezydentury nie obejmie). W tej sytuacji minister spraw wewnętrznych ustanowił dla miasta tymczasowego prezydenta, którym został Bolesław Czuchajowski. W odpowiedzi rada dokonała wyboru prezydenta w osobie byłego wojewody, legionisty Mikołaja Kwaśniewskiego, ale wybór ten nie uzyskał jednak ministerialnej akceptacji. Oznaczało to działanie zarządu pod tymczasową prezydencją, co utrzymało się do wybuchu wojny.
-Na dzień przed wkroczeniem Niemców do Krakowa, 5 września 1939 roku zdekompletowana Rada Miejska, w związku z nieobecnością w mieście tymczasowego prezydenta, wybrała na urząd prezydencki Stanisława Klimeckiego, dotychczasowego wiceprezydenta. Po jego aresztowaniu przez kilka dni obowiązki prezydenta pełnił wiceprezydent Wincenty Bogdanowski - 23 września władzę objął okupacyjny komisarz miasta, późniejszy starosta miasta. Tym samym polski zarząd miasta uległ likwidacji.
Zamknięta została kolejna karta historii miasta i jego samorządu — lata niepodległej, odrodzonej Rzeczypospolitej wpisane w czas pomiędzy dwoma światowymi wojnami. Krakowski samorząd, przenoszący swoją tradycję ukształtowaną w ramach autonomii galicyjskiej, poszukiwał swojego miejsca w nowych warunkach ustrojowych, często w konflikcie z naczelną władzą państwową. Gdy nadeszła szansa niezbędnej stabilizacji, wybuchła wojna.
