Chełm

Dawna wieś po lewej stronie Wisły, obecnie w zachodniej części miasta Krakowa, około 6,5 km od jego centrum, przy starym trakcie do Oświęcimia, sąsiadująca z Olszanicą, Mydlnikami, Bronowicami Małymi, Wolą Justowską i z leżącym do dziś poza granicą Krakowa Kryspinowem, dawnej noszącym nazwę Śmierdząca (Śmierdząka).  W południowo-zachodniej części wsi ukształtował się jej przysiółek – Zakamycze.

  W najstarszej znanej wzmiance, pochodzącej z 1304 roku, nazwa wsi została zapisana w brzmieniu Chelm. W innych dawnych zapiskach w postaciach: Chmel, Cheml, Chelm (1470),  Chlem, Hełm (1847). Nazwa wsi o charakterze topograficznym, oznaczająca wzniesienie, pagórek.

  Wieś przez wieki należała do parafii pw. Najświętszego Salwatora w Zwierzyńcu. W godle  wsi znanym z pieczęci z połowy XIX wieku przedstawienie wideł.

  Pierwotnie obszar wsi był znaczniejszy, z niego przed 1304 rokiem wyodrębniła się i usamodzielniła  wieś Wola Chełmska (późniejsza Wola Justowska). W tych też czasach mogła nastąpić  lokacja wsi, jednak ślady tego wydarzenia się nie zachowały. Dawne centrum zlokalizowane  było w rejonie dzisiejszych ulic Zakamycze i Oświęcimskiej. W XIX wieku odnotowywano  miejscowe nazwy: Wirzchowina, Nad Wolskim Lasem i Zakamycze, ta ostatnia nazwa  przeniesiona została na określenie wspomnianego wyżej przysiółka (wcześniej, w XVI  wieku, nazwą Psia Górka określano teren, na którym zlokalizowano cmentarz dla innowierców).

  Historycznie Chełm był własnością szlachecką – pierwotnie rycerską – rodziny Chełmskich,  w rękach których pozostawał do XVI wieku; u schyłku tegoż wieku część wsi nabył  Jan  Długosz. W XVII wieku Chełm w całości należał do Lubomirskich, tworząc wówczas wraz  z Wolą Justowską i fragmentem Przegorzał oraz przejściowo z Bielanami wydzielony ze względu  na własność tak zwany klucz wolski. Wieś pozostawała w rękach szlacheckich przez dalsze wieki.

  Przed trzecim rozbiorem gromada Chełm należała do powiatu krakowskiego, po roku 1795 znalazła się jako gmina w austriackim cyrkule krakowskim. W okresie Księstwa Warszawskiego  wieś miała odrębny status gromadzki w ramach departamentu i powiatu krakowskiego;  osobną gromadą-sołectwem było wówczas także Zakamycze. W 1815 roku Chełm  (z Zakamyczem ponownie jako przysiółkiem) wszedł w granice państwa-miasta Rzeczypospolitej  Krakowskiej jako gromada w składzie gminy obwodowej Zwierzyniec, od 1838 roku  dystryktu Liszki. W roku 1846 wieś powróciła jako gromada (od 1856 roku gmina) pod zabór  austriacki. W okresie autonomii galicyjskiej, od 1866 roku, wieś miała nadal status jednowioskowej  gminy (gminy jednostkowej). To gminne usytuowanie Chełmu przetrwało do czasów  II Rzeczypospolitej, do roku 1933. W 1934 roku dotychczasowa gmina Chełm przekształcona  została w gromadę w ramach wielowioskowej gminy zbiorczej Bronowice Wielkie.

  W roku 1941 znajdujący się w okupacyjnym departamencie i powiecie krakowskim Generalnego  Gubernatorstwa Chełm (liczący wówczas 2,54 km² i 721 mieszkańców) włączony  został do granic Krakowa, do jego VII obwodu administracyjnego, jako XXXIV dzielnica  katastralna miasta.

  Obecnie tereny tej dawnej wsi stanowią część dzielnicy samorządowej VII Zwierzyniec.

Ze Słownika geograficznego z lat 1880–1902:  Chełm, wieś, powiat krakowski, parafia Zwierzyniec, ma 287 mieszkańców. W połowie  XV wieku dziedzicami byli Chełmscy herbu Ostoja. Długosz skarży się, że przez wcielenie  łanów kmiecych do obszarów nowo potworzonych folwarków utraciła prebenda dziesięciny  oddawane, jako folwarczne, kościołowi św. Marcina w Krakowie.  Zakamycze, część wsi i obszaru dworskiego gminy Chełm, ma 11 domów, 75 mieszkańców 

rzymsko-katolickich.